Basın İş Kanunu ve Çalışma Hayatına Etkileri

Ücretle çalışan gazetecilerin iş ilişkileri içerisinde korunmasına ilişkin ilk düzenleme İsveç’te kabul edilen 1766 tarihli Basın Özgürlüğü Kanunu’dur. Türkiye’de ise basın çalışanlarının iş ilişkilerini düzenlemek amacıyla kabul edilen ilk düzenleme ise 13.06.1952 tarih ve 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun’dur. Bu Kanun 4.1.1961 tarihinde 212 sayılı Kanun ile önemli ölçüde değişikliğe uğramıştır.

Basın İş Kanunu’un 1. maddesi Kanun’un uygulama alanını göstermektedir. Maddeye göre kanun hükümleri Türkiye’de yayınlanan gazete ve mevkutelerle haber ve fotoğraf ajanslarında her türlü fikir ve sanat işlerinde çalışan ve İş Kanunu’ndaki işçi tarifi dışında kalan kimselerle bunların işverenleri hakkında uygulanacaktır. Ancak bu Kanun’un uygulama alanı 1. maddede belirtildiği üzere Türkiye’de yayınlanan gazete ve mevkutelerle haber ve fotoğraf ajansları ile sınırlı değildir. 13.04.1994 tarihli 3984 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanun’un 38. maddesi hükmü ile özel radyo ve televizyon kuruluşlarının haberle ilgili birimleri ve bu birimlerde çalışanlar da Kanun kapsamına alınarak Kanunun uygulama alanı genişletilmiştir.

Sözlük anlamıyla gazete; politika, ekonomi kültür ve daha başka konularda haber ve bilgi vermek için yorumlu veya yorumsuz her gün veya belirli zaman aralıklarıyla çıkarılan basın ürünlerine denir.

Basın İş Kanunu gazeteyi nesne anlamıyla değil, işletme anlamında kullanmıştır. Bu bakımdan gazete nesne olarak tanımı yapılan gazeteyi basıp ortaya çıkaran yerler olarak tanımlanabilir. Bir gazete işletmesinin BİK kapsamına girebilmesi için yayın işini Türkiye’de yapıyor olması gerekmektedir. Bu bakımdan yabancı bir ülkede gazete yayınlayan bir gazete işletmesi, Kanun kapsamına giremez.

Mevkute sözlük anlamıyla politik, kültürel, bilimsel, sosyal haber ya da araştırmalar içeren, gazeteye oranla daha çok sayfadan oluşan, nispeten uzun belli aralıklarla yayımlanan basılı eserlere, süreli yayınlar denir.

Basın İş Kanunu’nun 1. maddesinde gazeteci tanımı yapılmaktadır. Buna göre gazeteci, gazete, mevkute, haber ve fotoğraf ajansları, radyo ve televizyon kuruluşlarının haberle ilgili birimlerinde her türlü fikir ve sanat işlerinde İş Kanunundaki işçi tarifi şümulü dışında kalan kimselerdir. Basın İş Kanunu’nda gazetecilik niteliğinin kazanılması açısından serbestlik sistemi kabul edilmiştir. Gazetecilik niteliğinin kazanılması için önceden yerine getirilmesi gereken bir koşul ya da herhangi bir yere kayıt zorunluluğu yoktur.

Basın İş Kanunu’na göre dört unsura uygun şekilde çalışanlar gazeteci sayılacak; Kanunda Belirtilen İşyerlerinde Çalışma, Fikir ve Sanat İşinde Çalışma, Çalışmanın Basın İş Sözleşmesine Dayanması, İş Kanununun Kapsamı Dışında Kalma gerekmektedir.

Gazeteci sayılmanın ilk koşulu, Türkiye’de yayınlanan gazete veya sürekli yayınlar ya da haber ajanslarında çalışmasıdır. Dolayısıyla yurt dışından yayın yapan bir gazetenin Türkiye temsilcisi olarak çalışan bir Türk hakkında Basın İş Kanunu hükümleri uygulanmayacaktır.

Kanun gazeteci niteliğinin kazanabilmek için çalışma yerlerini sınırlı sayıda saymıştır. Buna göre gazete, süreli yayın(mevkute) veya haber ve fotoğraf ajanslarında çalışan kişiler diğer koşullarda gerçekleşmesi halinde gazeteci olarak kabul edileceklerdir. Gazetecinin çalışmasını bir gazete veya süreli yayınla sınırlandırılması gerekli değildir. Birden çok gazete veya süreli yayında çalışan kişi hakkında da Kanun hükümleri uygulanır. Gazete, mevkute ve haber ajansları dışında ayrıca özel radyo ve televizyonların haberle ilgili birimlerinde çalışanlar hakkında da Basın İş Kanunu hükümleri uygulanır.

Gazeteci sayılabilmek için Kanun’da sayılan yerlerde yapılan çalışmanın fikir ve sanat işi olması gerekmektedir. Fikir ve sanat işinde çalışma denilince amaçlanan gazetecilik mesleğinin ifa edilmesidir. Buna göre gazeteci, fikir ve sanat işlerinde gazetecilik mesleği ile doğrudan doğruya ilgili fikri bir çalışma yapan kişidir.

Yargıtay çeşitli kararlarında belirtilen kişileri Basın İş Kanun’una göre gazeteci saymıştır: Özel bir televizyonda haber programı yapımcısı ve sunucusu olarak çalışan kişi, haber ajansı istihbarat şefi, haber ajansı muhabiri, haber muhabiri, gazete yazı işleri müdürü, prodüktör, fotoğrafçı, haber yönetmeni, gazete düzeltmeni, spor sayfası sekreteri, kameraman, yazar, redaktör, ressam, karikatürist, çevirmen.

Basın İş Kanununda “gazeteci” kavramı tanımlandığı hâlde, “işveren” kavramına ilişkin bir tanımlama yapılmamış, kanunun gazetecilerin işverenleri hakkında da uygulanacağı hükmü ile yetinilmiştir. Ancak işveren kavramına ilişkin bir tanımlamanın yapılmamış olması, bir eksiklik sayılmaz. Zira Kanunda tanımlanan gazeteci kavramına bağlı olarak, iş ilişkisinin çalıştıran tarafı olarak işveren kavramı; “Bir iş sözleşmesine dayanarak Türkiye’de yayınlanan gazete ve mevkutelerle haber ve fotoğraf ajanslarında veya radyo ve televizyon kuruluşlarının haber birimlerinde ve her türlü fikir ve sanat işinde ücret karşılığı gazeteci çalıştıran gerçek veya özel hukuk tüzel kişisi” şeklinde tanımlanabilir.

Aşağıda değinilen üç koşula uygun şekilde gazeteci çalıştıranlar Basın İş Kanunu’na göre işveren sayılırlar. Bu şartlar şunlardır:

• Çalıştırdığı gazeteci ile iş ilişkisinin iş sözleşmesine dayanması
• Gazeteciyi çalıştırdığı işyerinin Kanunda öngörülen işyerlerinden olması,
• Gerçek veya özel hukuk tüzel kişisi olma.

Basın İş Kanunu’nda iş sözleşmesi tanımlanmamıştır. Kanun’daki bu boşluğun İş Kanunu hükümleri ile doldurulması gerekmektedir. Buna göre basın iş sözleşmesi, “ bir tarafın (gazeteci) bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafın (işveren)de ücret ödemeyi üstlenmesinden oluşan sözleşme” olarak tanımlanabilir.

Basın İş Sözleşmesi’nin unsurları “ iş görme, ücret ve bağımlılık “ gibi üç unsurdan oluşmaktadır.

Basın İş Kanunu’na tabi iş sözleşmelerinde de taraflardan birinin iş görme edimi söz konusudur. Bu edim, iş sözleşmesinin çalışan tarafı olan gazeteci tarafından yerine getirilir. Dolayısıyla iş görme edimi, gazetecinin iş sözleşmesi ile yerine getirmeyi taahhüt ettiği en önemli borcudur. Bu borcun içeriğini oluşturan yapılması gereken işin ne olduğu ise Kanunun 1. maddesinin 2. fıkrasında gösterilmiştir. Buna göre, gazetecinin iş sözleşmesi ile yapmayı üstlendiği iş, gazete, mevkute, haber ve fotoğraf ajansları ile radyo ve televizyon kuruluşlarının haberle ilgili birimlerinde yürütülen fikir ve sanat işidir.

Basın İş Kanunu’nun gazetecinin ücret miktarının iş sözleşmesinde gösterilmesinin şart olduğunu belirtilen 4. maddesi dışında, gazetecinin ücret karşılığı çalıştığını hüküm altına alan 1. maddesi ile kararlaştırılan ücretin her ay peşin ödeneceğini hüküm altına alan 14. maddesinden de anlaşılabileceği üzere, iş sözleşmesinin unsurlarından bir diğeri ise gazeteciye yaptığı işin karşılığında ücret ödenmesidir. Ücret, gazetecinin iş sözleşmesinden kaynaklanan iş görme borcu karşısında, işverenin ödemekle yükümlü olduğu karşılıktır. Başka bir deyişle, ücret gazeteci için en esaslı hak, işveren için ise başlıca borçtur. İşverenin bu yükümlülüğünden doğan sorumluluğu, gazetecinin rızasıyla olsa bile, bir başkasına devretmesi mümkün değildir.

Genel olarak bağımlılık işçinin belirli veya belirsiz bir süre, işverenin talimatına göre ve onun denetimine bağlı olarak çalışmasını ifade eder. Bir başka ifade ile işçinin, işverenin yönetim, denetim ve gözetimi altında onun talimatlarına uymak ve hatta onun cezalandırma yetkisini de kabul etmek suretiyle iş görmesidir. Gazeteciler açısından bağımlılık unsuru diğer işçilere nazaran daha gevşektir. Gazeteci ile basın işvereni arasında yapılan basın iş sözleşmesi ile genel olarak iş sözleşmelerinde yer alan bağımlılık unsuru aynı değildir. Teknolojik gelişmelerin sunduğu imkânlar sayesinde örneğin bir köşe yazarının yazılarını evinden yazarak İnternet üzerinden gazeteye gönderebilmesi bu bağımlılık ilişkisinin gazeteciler açısından daha da zayıflamasına yol açmıştır.

Basın İş Sözleşmesi’nin özellikleri; Özel Hukuk Sözleşmesi Olması, Kişisel İlişki Kurması, İki Tarafa Borç Yüklemesi, Devamlı Sözleşme Olması, Bağımlı Hukuki İlişki Kurması’dır.

Basın İş Kanunu’na göre iş sözleşmesinde bulunması gereken hususlar;

• İşin türü
• Ücret miktarı,
• Gazetecinin kıdemidir.

Basın iş sözleşmesi işveren tarafından; sözleşmenin feshi ise fesheden tarafından Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğüne, mülki amirliğine ve eğer gazeteci üye ise sendikasına değilse en fazla üyesi bulunan meslek kuruluşuna on beş gün içerisinde beyanname ile bildirilir. Bildirimin amacı gazetecinin kıdem ve ücret hakları ile ilgili tarihlerin kayıt altına alınmasıdır. Basın İş Kanununda mülki amirlerin bu beyannamelerin birer örneğini, gazetecinin kıdeminin tespitine esas olmak üzere hemen Basın- Yayın ve Turizm Bakanlığına ( Kültür ve Turizm Bakanlığı) gönderecekleri hüküm altına alınmıştır. Uygulama bu bildirim Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığına yapılmakta ve bu Genel Müdürlükteki sicile işlenmektedir.

Basın İş Kanunu’na göre gazetecinin borçları iş görme borcu ve sadakat borcu olarak düzenlenmiştir.

İş görme borcu, gazetecinin basın iş sözleşmesinden kaynaklanan temel borcudur. Bu nedenle iş görme borcu basın iş sözleşmesinin asli unsurlarındandır. Gazeteci basın iş sözleşmesinin kurulması ile birlikte sözleşmede kararlaştırılan işi görmekle yükümlü hâle gelir. İşçi iş görme borcunu kanun veya sözleşme hükümlerine uygun olarak ve işverenin emir ve talimatları doğrultusunda yerine getirir. Gazetecinin iş görme borcunu yerine getirdiğinden söz edebilmek için işçinin mutlaka fiilen çalışmış olması aranmaz. Örneğin gazetecinin işinde ve her an iş görmeye hazır hâlde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek geçirdiği süre içerisinde gazeteci iş görme borcundan kurtulur.

İş sözleşmesinin en belirgin özelliklerinden biri de gazetecinin işverene sadakatle bağlı olarak çalışmasıdır. Kısaca sadakat borcu olarak ifade edilen bu borç, iş sözleşmesiyle kurulan iş ilişkisinin dürüstlük kuralı çerçevesinde tarafların karşılıklı güveni ve sadakati esasına dayandığı düşüncesinden doğar. Basın İş Kanunu açısından da “gazetecinin doğruluk ve bağlılığa uygun davranışlarda bulunması” olarak ifade edilebilen sadakat borcunun; gazetecinin bazı davranışları yapması şeklinde olumlu yönünden, bazı davranışlardan kaçınması şeklinde olumsuz yönünden söz edilebilir.

Sadakat borcunun olumlu yönü, işçinin işini işverenin ve işyerinin çıkarlarına uygun şekilde yapması anlamını taşımaktadır. Buna göre işçi öncelikle işverenin ve işyerinin çıkarlarını korumak amacıyla bazı davranışlarda bulunma yükümlülüğü altına girer. Bu yükümlülük uyarınca gazeteci, iş yerinin ciddiyet ve itibarına önem vermeli, verilen bütün işlerde işverenin isteklerine, müessesenin örf ve teamüllerine, meslek haysiyet ve şerefine uygun hareket etmelidir.

Sadakat borcunun olumsuz yönü ise, işçinin işverene ve işyerine zarar verici davranışlardan kaçınması anlamına gelmektedir. Sadakat borcunun olumsuz yönünün örnekleri, esasları ile birlikte Basın İş Kanunu 11. maddesinin 3. fıkrasında gösterilmiştir. Söz konusu fıkra hükmüne göre, gazetecinin görevini yaparken mevkutenin şöhret ve itibarını sarsıcı fiil ve davranışlarda bulunmamasını gerekir. Aksi hâlde gazeteci görevini yaparken bilerek ya da ağır bir ihmali ile mevkutenin şöhret ve itibarını sarsıcı bir davranışta bulunursa işveren iş sözleşmesini haklı nedene dayanarak feshedebilir.

Basın İş Kanunu’nun 16. maddesi gazetecinin belli koşullarla askerlik süresince ücret almasına imkân sağlamıştır. Basın İş Kanunu bu konuda üç durum düzenlemiştir. Bunlar:

• Talim veya manevra nedeniyle silâhaltına alınan gazeteci bu süre içinde ücret hakkını korur. Ancak yedek subay olarak veya başka biçimde askerlik görevi karşılığı aylık alan gazetecinin almakta bulunduğu bu aylık kendi işinden aldığı ücretten az ise, işveren, gazeteciye yalnız aradaki farkı ödemekle yükümlüdür.
• Kısmi veya genel seferberlik nedeniyle silâh altına alınan gazeteciye işverenin üç ay süreyle ücret ödeme yükümlülüğü devam eder.
• Muvazzaf askerlik döneminde gazeteciye son aldığı ücretin yarısı ödenir. Basın iş sözleşmesine veya toplu iş sözleşmesine konulacak hüküm ile bu miktar artırılabilir veya tam ücrete çıkarılabilir. Belirli süreli basın iş sözleşmesinin kararlaştırılan süresi, gazetecinin silâh altında bulunduğu sırada dolarsa, sözleşme kendiliğinden sona erer. İşverenin sözleşmenin bu suretle sona ermesinden itibaren gazeteciye ücret ödeme yükümlülüğü de ortadan kalkar.

Basın iş sözleşmesinin tarafları anlaşarak sözleşmeyi her zaman sona erdirebilirler. Belirli süreli basın iş sözleşmelerinde taraflar, sözleşmeyi süresinin dolmasını beklemeden anlaşarak sona erdirebilirler. Belirsiz süreli basın iş sözleşmesinde taraflar aksini kararlaştırmamışlarsa tarafların sözleşmeyi anlaşarak sona erdirmeleri hâlinde ayrıca bildirim sürelerinin geçmesini beklemeye gerek yoktur. Belirli süreli iş sözleşmelerinde sürenin dolması hâlinde basın iş sözleşmesi herhangi bir ihbar ve fesih bildirimine gerek kalmaksızın kendiliğinden sona erer. Basın iş sözleşmesi sürenin belirli bir işin tamamlanmasına veya belirli bir olgunun ortaya çıkmasına bağlı olması hâlinde ise işin tamamlanması veya öngörülen olgunun ortaya çıkmasıyla iş sözleşmesi sona erer. Basın iş sözleşmesinde öngörülen sürenin dolmasına rağmen tarafların sözleşmeden kaynaklanan borçlarını yerine getirmeye devam etmeleri ve sözleşmenin yenilenmesini gerektiren esaslı nedenlerin bulunması durumunda basın iş sözleşmesi aynı süre için yenilenmiş sayılır. Gazetecinin veya işverenin ölümü de sözleşmeyi sona erdiren nedenlerdendir. Gazetecinin ölümü hâlinde basın iş sözleşmesi sona erer. Herhangi bir sebeple yayının tatil edilmesi hâlinde gazeteci iki ay süre ile ücretini almaya devam eder. İkinci ayın sonunda ise sözleşme kendiliğinden sona erer.

Fesih, sözleşmenin taraflarından birinin sözleşmeyi sona erdirmeye ilişkin irade açıklamasıdır. Diğer bir ifadeyle sözleşme, taraflardan birinin (gazeteci veya işverenin) irade açıklamasıyla geleceğe yönelik olarak ve karşı tarafın kabulüne gerek olmadan ortadan kalkar.

Fesih, koşulları, hüküm ve sonuçlarına göre, bildirimli fesih ve bildirimsiz fesih olmak üzere ikiye ayrılır.

Bildirimli fesih, belirsiz süreli basın sözleşmelerinde başvurulabilen ve sözleşmeyi belirli bir süre geçtikten sonra sona erdiren irade açıklamasıdır. Bildirimli fesihte iş sözleşmesi fesih beyanı ile birlikte değil, bildirim süresinin sonunda ortadan kalkar. Bildirimli fesihte ayrıca geçerli bir nedene dayanma zorunluluğu bulunmamaktadır.

Gazetecinin dinlenmesini ve diğer ihtiyaçlarına zaman ayırmasını sağlamak amacıyla haftalık ve günlük çalışma süreleri kanun ile sınırlandırılmıştır. Basın İş Kanunu’na göre gazete işletmelerinde görevlerinin niteliği itibariyle sürekli çalışan gazeteciler için günlük iş süresi gece ve gündüz dönmelerinde sekiz saattir. Sürekli gece çalışanlar için hafta tatili iki gün olarak belirlendiğinden haftalık çalışma süresi bunlar için 40 saat; gündüz çalışanlar için ise, bir gün hafta tatili dikkate alınarak 48 saattir.

Basın İş Kanunu’nun 19. maddesi gazetecilerin hafta tatili hakkını düzenlemiştir. Buna göre, her altı günlük fiili çalışmanın ardından gazeteciye bir günlük ücretli dinlenme izni verilmesi zorunludur. Gazetecinin görevi devamlı gece çalışmasını gerektirdiği hâllerde hafta tatili iki gündür. Kanunda yer alan hükme göre fazla çalışma, gündüz ve gece, sürekli olarak yapılan işlerde günlük normal iş süresi olan 8 saati aşan veya ulusal bayram, genel tatiller ve hafta tatilinde yapılan çalışmalar olarak tanımlanabilir. Bu tanıma uygun olarak Kanun açısından fazla çalışma hâlleri; normal günlük iş süresinin üzerinde yapılan fazla çalışma, ulusal bayram ve genel tatillerde yapılan fazla çalışma ve hafta tatilinde yapılan fazla çalışma olmak üzere üç başlık altında incelenebilir.

Günlük iş süresinin üzerinde yapılan çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edilmektedir. Normal günlük iş süresi gece ve gündüz sürekli çalışan gazeteciler için 8 saat olduğuna göre, belirlenen bu sürenin üzerinde yapılan çalışmalar normal günlük iş süresinin üzerinde yapılan fazla çalışmadır. Kanunda ayrıca fazla çalışmanın günde 3 saati geçemeyeceğini hüküm altına alınarak günlük bir sınırlama getirilmiştir. Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde gazetecinin çalışması durumunda yapılan çalışma fazla çalışma olarak kabul edilmiştir. Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde yapılan çalışmalar normal çalışma süresi olan 8 saatlik süreyi geçmemek üzere süresi ne olursa olsun fazla çalışma sayılır. Hafta tatili kural olarak pazar günüdür. Gazetecinin hafta tatili yapmadan çalışması fazla çalışmadır. Ancak pazar gününden başka bir gün hafta tatili yapan gazeteci, pazar günü fazla çalışma yapmış sayılmaz. Kanun’un 19. maddesi her altı günlük çalışmadan sonra gazetecinin bir gün ücretli izin yapmasını bir hak olarak tanıdığı için böyle bir izin gününde gazetecinin çalıştığı her saati fazla çalışma olarak kabul etmek gerekir. Bu durumda gazeteci hem fazla çalışma ücretine hem de hafta tatili ücretine hak kazanır.

Basın İş Kanun’un 19. maddesi, gazetecinin bazı sebeplere bağlı olarak olağanüstü ücretli izin hakkı olduğu düzenlemiştir. Gazeteci, çocuğu dünyaya geldiği zaman üç gün, eşi veya çocuğu, anası veya babası öldüğü zaman dört gün, çocuğu evlendiği zaman iki gün, kardeşi, büyük anne veya büyük babası veya torunu öldüğü zaman iki gün olağanüstü ücretli izine hak kazanır. Bu izinler senelik izinden sayılmaz.