MEDYA VE ETİK

Haber kuruluşlarınca yapılan maddi hatalar dışındaki tüm hatalar, yanlı tutumlar etik tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Haber kuruluşlarının bu tartışmaları aşmak, olası etik sorunların farkına varmak ve önüne geçmek adına özdenetim mekanizmaları geliştirmiştir. Bunlar

Ombudsmanlık

Okur Temsilciliği

Kamu Editörlüğü

Kurumsal Etik Kurallar.

Habercilik sektöründe “kendi kendini denetim” yöntemine “özdenetim” denmektedir. Sektörünün medya etiğine dönük olarak hataları en aza indirmek kurumsal saygınlık kazanmak, yasalara ters düşen üretimi engellemek adına kendi kendilerine uygulamaya koydukları özdenetim sistemleri, medyanın topluma verdikleri sözdür. Bir başka ifadeyle kurumlar kendi kurallarını açıklayarak kendi sınırlarınıçizmektedirler.

aber Ombudsmanlığı model olarak İsveç’te geliştirilmiştir. İsveç’te 1969’da kurulan basın ombudsmanlığı, medya kuruluşlarının haber verme işlevini yerine getirilmesi sırasında ortaya çıkan yanlışlıkların, yanlılıkların, eksikliklerin ve kusurların deneyimli ve tarafsız bir gazeteci tarafından izlenerek düzeltilmesini sağlar. Bu modelde ombudsmanlık yapan kişinin gazetecilik deneyimi ve bilgisi olmasına karşın ombudsmanlık yaptıkları gazete ile doğrudan bir iş ilişkisi yoktur. Başka bir anlatımla yaptıkları işin karşılığında para almazlar.

İngilizce adı Organization of News Ombudsmen olan ve kısaca ONO olarak anılan Haber Ombudsmanları Örgütü sistemin uluslararası düzeyde standartlarını belirleyen kuruluştur. Kuruluşta Dünya üzerindeki bütün kıtalardan temsilciler vardır ve onların bir araya gelmesi ile kurulmuştur. Ombudsmanlar her yıl farklı bir ülkede iki yılda bir de Amerika Birleşik Devletlerinde bir araya gelerek gündemdeki çeşitli konuları tartışarak uluslararası standartların oluşumuna aracılık etmektedirler. ONO’nun internet sayfasında örgütün amaçları şu şekilde sıralanmıştır:

Gazetecilik mesleğinin, habercilik alanında yüksek etik standartlar kazanmasına ve bu standartları sürdürmesine yardımcı olmak, bu sayede mesleğin hizmet ettiği insanların gözündeki güvenilirliğini arttırmak.

Haber ombudsmanları ya da okur temsilcileri için ilkeler belirlemek ve bunları geliştirmek

Haber ombudsmanlığının yaygınlaşmasına destek olmak

Üyeleri arasında deneyim, bilgi ve fikirlerin paylaşılması için bir platform sağlamak

Yayıncılar, editörler, basın konseyleri ve diğer meslek kuruluşlarıyla bağlantılar kurmak, belirli çıkar grupları için sözcü sağlamak ve medya soruşturmalarına yanıt vermek.

Bir başka Ombudsmanlık modeli ya da yorumu ise görevin kurum içinden birine verilmesidir. Bu model ilk kez Japonya’da Asahi Shimbun gazetesinde 1922 yılında kurulmuştur. Sistem daha sonra Amerika Birleşik Devletleri’nde geliştirilerek uygulanmıştır. Bu modelde basın kuruluşu Türkçede “okur temsilcisi” olarak karşılık bulan görevliyi kendisi belirler, okur temsilcisi parçası olduğu yayın kuruluşunun çalışanlarına mesleki sorumluluklarını hatırlatır. Kurum içi iletişim kanalları aracılığıyla yazılı eleştiriler yayınlar ve okuyucu şikâyetlerini değerlendirir. Bu Amerika Birleşik Devletlerinde ilk kez Lousville Courier Journal ve Lousville Times’da uygulanmaya başlanmıştır. Bu modelde okur temsilcisinin maaşı okur temsilciliği görevini yürüttüğü basın kuruluşu tarafından ödenir. Sistem okur temsilcisinin bir kuruma bağlı olması ve maaşını çalıştığı o kurumdan alması nedeniyle eleştirilmektedir. Eleştiri okur temsilciliği sisteminin, ombudsmanlık mekanizmasını, bir halkla ilişkiler etkinliğine dönüştürmekle suçlamaktadır.

Basın kuruluşlularında okur temsilcisinin kurum dışında okuyucularla, kurum içinde de haber üretim sürecinde çalışan gazetecilere yönelik olmak üzere iki işlevi vardır. Okur temsilcisi yayında yer alan her türlü haberi fotoğrafı, videoyu ve grafikleri başka bir ifadeyle tüm içeriği doğru, dengeli ve adil olmasıkriterlerini temel alarak izler. Bu izleme sürecinde okur temsilcisinin rehberi genellikle yayın organının tüketicisi konumundaki okurları, izleyicileri, dinleyicileri ve kullanıcılarıdır. İzlerkitleden gelen eleştiriler okur temsilcisinin kararlarının ve hareketlerini yönlendirir. Okur temsilcisinin görevleri arasında her bakımdan daha iyi bir yayın çıkması için çaba göstermek ve bu doğrultuda izlerkitlenin görüşlerinden yararlanmak ilk sırada yer alır. Basın kuruluşlarının okur temsilcisi istihdam etmelerinin ardındaki diğer gerekçeler şunlardır:

Haberlerin doğru ve dengeli verilip verilmediğini izleyerek yayınlanan haberlerin kalitesini arttırmak.

Okuyucuların habercilere daha kolay ulaşabilmelerini sağlayarak habercileri daha güvenilir kılmak.

Okuyucuların çeşitli konular hakkındaki kaygıları hakkında basın kuruluşundaki haber çalışanlarını bilgilendirmek.

Şikayetlerin ve diğer sorunların yöneltilebileceği sorumlu bir kişi olarak, editörlerin ve haber yöneticilerinin zamandan tasarruf etmelerini sağlamak.

Bazı şikâyetleri çözümleyerek yayın kuruluşu hakkında yüklü tazminat davaları açılmasının önüne geçmek.

Okur temsilciliği yayın kuruluşuna, habercilere ve okura önemli katkılarda bulunmaktadır. Okur temsilciliğinin okura sağladığı katkılar şöyle sıralanabilir:

Yayın kuruluşunun yaptığı hatalara ilişkin kendilerini dinleyecek ve şikâyetlerini ciddiye alacak birinin bulunması,

Yayın kuruluşunun daha nitelikli yayın yapmasına katkıda bulanabilmek,

İzlerkitlenin kendini yayının bir parçası olarak görmesini ve katkıda bulunabildiğini hissetmesi

anlamına gelmektedir.
Okur temsilcisinin gazeteye katkısı ise şu biçimdedir:

İzlerkitlenin yayın hakkındaki detaylı görüşünü bilme fırsatını elde etmek,

Yapılan hatalarla ilgili olarak okurun deşarj olmasını sağlamak,

Hesap verebilir durumda olarak okur gözünde güven kazanmak,

Davalara ve belki mahkûmiyetlere yol açabilecek hukuki uzlaşmazlıkların önüne geçmek anlamına gelmektedir.

Ombudsmanlık ya da okur temsilciliği gibi izlerkitle ile medya kuruluşları arasında yer alarak kamusal dengenin korunması, yayından kaynaklanan hataların ve sorunların ortadan kaldırılması için geliştirilmişbir diğer kurum ise “kamu editörlüğüdür”.

Kamu editörlüğünün kurum içi yapılanması ombudsmanlık ve okur temsilciliğinden farklıdır. Kamu editörü genellikle editoryal sürecin bir parçasıdır. Ombudsmanlar tamamen kurumlardan bağımsız, okur temsilcileri editoryal sürecin dışında kalarak ama o kurumdan maaşına alarak görev yaparken, kamu editörleri haber üretim sürecinin mutfağında yer alarak aynı amaç için çalışmaktadır.

BBC’nin yayın ilkelerinin ilk sırasında doğruluk yer almaktadır. Doğruluk BBC’nin sahip olduğu ünün temel taşlarından biri olarak kabul edilmektedir. Bunu desteklemek için habercilerin üzerindeki baskı unsurlarından biri olan zaman faktörüne dikkat çekerek BBC için doğruluk çabukluktan önce gelir demektedirler. Kılavuzda yapılması gerekenler şöyle ifade edilmiştir.

Doğrulara ulaşmak için, ilgili her türlü bilgi ve belge taranmalıdır. Konu tartışmalıysa, bilgilerin yanısıra konuya ilişkin kanaatlerin de devreye sokulması gerekebilir. Bunu sağlamak için:

Mümkün olan hallerde ilk elden kaynaklardan doğru bilgileri derlemeli.

Bilgileri başka kaynaklardan defalarca kontrol etmeli.

Belgesel kanıtların ve dijital malzemenin gerçekliğinden emin olmalı.

Katkıcıların dile getirdiği iddia ve ithamları mümkün olan hallerde doğrulatmalıyız

BBC Yayın ilkeleri Kılavuzuna göre şunların yapılması kamu yararınadır:

Bir suçun ifşa edilmesi ya da ortaya çıkarılması

Ciddi anti-sosyal davranışların ifşası.

Yolsuzluk ya da adaletsizliklerin ifşası.

Ciddi yetersizlik ya da ihmalin açıklanması.

Halk sağlığı ve güvenliğinin korunması.

Bir birey ya da kurum tarafından yapılan bir açıklama ya da eylemin halkı yanıltmasını önlemek.

Kamuyu ilgilendiren konularda insanların çok daha bilinçli karar vermesine yarayan bilgilerin açıklanması.

Ombudsmanlık, okur temsilciliği, kamu editörlüğü ve kurumsal etik kurallar haber kuruluşlarının özdenetim mekanizmalarıdır. Doğru cevap, B'dir.

Ombudsman, vatandaşın koruyucusu anlamına gelen İsveççe kökenli bir sözcüktür.

Gazetecilik mesleğinin, habercilik alanında yüksek etik standartlar kazanmasına yardımcı olmak, haber ombudsmanları ya da okur temsilcileri için ilkeler belirlemek,  haber ombudsmanlığının yaygınlaşmasına destek olmak ONO'nun amaçları arasında bulunmaktadır. Doğru cevap, C'dir.

Okuyucuların çeşitli konular hakkındaki kaygıları hakkında basın kuruluşundaki haber çalışanlarını bilgilendirmek, basın kuruluşlarının okur temsilcisi istihdam etmelerinin ardındaki nedenlerden biridir. Doğru cevap, D'dir.

Okur temsilciliğinin okura sağladığı katkılar: Yayın kuruluşunun yaptığı hatalara ilişkin kendilerini dinleyecek ve şikâyetlerini ciddiye alacak birinin bulunması ve yayın kuruluşunun daha nitelikli yayın yapmasına katkıda bulanabilmektir. Okur temsilcisinin gazeteye katkısı ise, izlerkitlenin yayın hakkındaki detaylı görüşünü bilme fırsatını elde etmek ve davalara ve belki mahkûmiyetlere yol açabilecek hukuki uzlaşmazlıkların önüne geçmektir. Doğru cevap, E'dir.

Kamu editörlüğü sisteminde bu görevi yerine getiren kişi yazı işleri müdürüne ve genel yayın
müdürüne karşı sorumludur. Doğru cevap, A'dır.

Türk basınında ilk Türk basınında ilk uygulama 1980’li yılların başında Hürriyet Haber Ajansı’nda Seyfettin Turhan ve Hürriyet Gazetesi’nde Emre Kongar tarafından yapılmıştır. Doğru cevap, E'dir.

BBC tarafından hazırlanan Yayın İlkeleri Kılavuzu içinde spor bölümü bulunmamaktadır. Doğru cevap, C'dir.

Halk sağlığı ve güvenliğinin korunması, BBC'nin Yayın ilkeleri kılavuzuna göre uygulanması gereken bir ilkedir, bu durum göz ardı edilemez. Doğru cevap, B'dir.

Sabah Gazetesi Okur Temsilcisi Yavuz Baydar ve Star Gazetesi Okur Temsilcisi Gülay Erdemli, dünyanın en saygın gazetelerinin üye olduğu Haber Ombudsmanları Örgütü’nün (ONO) Türkiye’deki üyeleridir. Doğru cevap, A'dır.