MEDYA VE ETİK

Haber kuruluşlarınca yapılan maddi hatalar dışındaki tüm hatalar, yanlı tutumlar etik tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Haber kuruluşlarının bu tartışmaları aşmak, olası etik sorunların farkına varmak ve önüne geçmek adına özdenetim mekanizmaları geliştirmiştir. Bunlar  • Ombudsmanlık • Okur Temsilciliği • Kamu Editörlüğü • Kurumsal Etik Kurallar.

Ombudsman, vatandaşın koruyucusu anlamına gelen İsveççe kökenli bir sözcüktür. Ombudsman modeli İsveç’teki kendi kendini denetleme uygulamasından esinlenerek geliştirilmiştir. Bu uygulamada ombudsman okurların basınla ilgili şikâyetlerini ilettikleri kişidir. Resmi hiçbir kurumla bağı yoktur, maaşı İsveç yayıncılar derneğindeki gazeteciler tarafından ödenir. Bu uygulamanın diğer bir biçimi de basın organının kendi ombudsmanını belirlemesidir. Bu modelde ombudsman rolüne soyunan kişi ilişkide olduğu kurum içinde yazılı eleştiriler yayınlayarak, habercilere mesleki sorumluluklarını hatırlatır.

İngilizce adı Organization of News Ombudsmen olan ve kısaca ONO olarak anılan Haber Ombudsmanları Örgütü sistemin uluslararası düzeyde standartlarını belirleyen kuruluştur. ONO’nun internet sayfasında örgütün amaçları şu şekilde sıralanmıştır:

Bir başka Ombudsmanlık modeli ya da yorumu ise görevin kurum içinden birine verilmesidir. Bu model ilk kez Japonya’da Asahi Shimbun gazetesinde 1922 yılında kurulmuştur. Sistem daha sonra Amerika Birleşik Devletleri’nde geliştirilerek uygulanmıştır. Bu modelde basın kuruluşu Türkçede “okur temsilcisi” olarak karşılık bulan görevliyi kendisi belirler, okur temsilcisi parçası olduğu yayın kuruluşunun çalışanlarına mesleki sorumluluklarını hatırlatır. Kurum içi iletişim kanalları aracılığıyla yazılı eleştiriler yayınlar ve okuyucu şikâyetlerini değerlendirir. Bu Amerika Birleşik Devletlerinde ilk kez Lousville Courier Journal ve Lousville Times’da uygulanmaya başlanmıştır. Bu modelde okur temsilcisinin maaşı okur temsilciliği görevini yürüttüğü basın kuruluşu tarafından ödenir.

Basın kuruluşlularında okur temsilcisinin kurum dışında okuyucularla, kurum içinde de haber üretim sürecinde çalışan gazetecilere yönelik olmak üzere iki işlevi vardır. Okur temsilcisi yayında yer alan her türlü haberi fotoğrafı, videoyu ve grafikleri başka bir ifadeyle tüm içeriği doğru, dengeli ve adil olması kriterlerini temel alarak izler. Bu izleme sürecinde okur temsilcisinin rehberi genellikle yayın organının tüketicisi konumundaki okurları, izleyicileri, dinleyicileri ve kullanıcılarıdır. İzlerkitleden gelen eleştiriler okur temsilcisinin kararlarının ve hareketlerini yönlendirir. Okur temsilcisinin görevleri arasında her bakımdan daha iyi bir yayın çıkması için çaba göstermek ve bu doğrultuda izlerkitlenin görüşlerinden yararlanmak ilk sırada yer alır. Basın kuruluşlarının okur temsilcisi istihdam etmelerinin ardındaki diğer gerekçeler şunlardır: 1. Haberlerin doğru ve dengeli verilip verilmediğini izleyerek yayınlanan haberlerin kalitesini arttırmak. 2. Okuyucuların habercilere daha kolay ulaşabilmelerini sağlayarak habercileri daha güvenilir kılmak. 3. Okuyucuların çeşitli konular hakkındaki kaygıları hakkında basın kuruluşundaki haber çalışanlarını bilgilendirmek. 4. Şikayetlerin ve diğer sorunların yöneltilebileceği sorumlu bir kişi olarak, editörlerin ve haber yöneticilerinin zamandan tasarruf etmelerini sağlamak. 5. Bazı şikâyetleri çözümleyerek yayın kuruluşu hakkında yüklü tazminat davaları açılmasının önüne geçmek.

Ombudsmanlık ya da okur temsilciliği gibi izler kitle ile medya kuruluşları arasında yer alarak kamusal dengenin korunması, yayından kaynaklanan hataların ve sorunların ortadan kaldırılması için geliştirilmiş bir diğer kurum ise “kamu editörlüğüdür”.  Kamu editörlüğünün kurum içi yapılanması ombudsmanlık ve okur temsilciliğinden farklıdır. Kamu editörü genellikle editoryal sürecin bir parçasıdır. Ombudsmanlar tamamen kurumlardan bağımsız, okur temsilcileri editoryal sürecin dışında kalarak ama o kurumdan maaşını alarak görev yaparken, kamu editörleri haber üretim sürecinin mutfağında yer alarak aynı amaç için çalışmaktadırlar.

Kamu editörünün tek görevi üretim süreci içinde haberdeki yanlışlıkları düzeltmek ya da habercilere toplumun hassasiyetlerini hatırlatmak değildir. Kamu editörü aynı zamanda okura haberi haberciliğin güçlüklerini anlatmakla da yükümlüdür. Bunu gerçekleştirmesinin en kolay yolu da gazetede kendi köşesinde anlatması, internette blog üzerinden anlatması ya da facebook ve twitter gibi yaygın ve bu işe uygun sosyal medya sitelerini kullanmasıdır. Kamu editörün izler kitleye seslenme çabası bu haliyle haberin arka planını anlatmaktır. Bu iş haberin haberini yapmak olarak da nitelendirilebilir. Bu nedenle kamu editörü yazdığı yazılarla habercilik sürecinin de parçasıdır.

DYH belirlediği ilkelerde yasaların belirlediği sınırlar bir kenara bırakılacak olursa, gönüllü kuruluşları belirlediği farklı etik kodları kendi kurumsal yapıları ve bünyelerinde yer alan yayın organlarının ilgi alanlarını temel alarak yeniden ele almıştır. İlkeler bu hali ile Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesine de Ekonomi Muhabirleri Derneğinin etik kodlarına da atıfta bulunmaktadır. İlkeler daha başında günümüz habercilik sektörü içinde yer alan finans ve ekonomi haberciliğine atıfta bulunarak bu alanda çalışan habercilere piyasada yönlendirmeyi, mesleğin kendi çıkarları için kullanılmasını engelleyici kurallar koymuştur. Bir başka önemli nokta ise haberci ile kaynak arasındaki ilişkilerin düzenlenmesine yönelik kısımdır. Burada haber kaynağından hediye ya da ayrıcalık kabul etmek, yönetimden izinsiz haber kaynağı ile seyahat etmesi ya da planlamasının önüne geçilmiştir. İlk dört madde içinde yer alan bu hususlar habercilerin haberle ve haber kaynağı ile olan ilişkilerini düzenlemek üzere konulmuştur.

BBC’nin yayın ilkelerinin ilk sırasında doğruluk yer almaktadır. Doğruluk BBC’nin sahip olduğu ünün temel taşlarından biri olarak kabul edilmektedir. Bunu desteklemek için habercilerin üzerindeki baskı unsurlarından biri olan zaman faktörüne dikkat çekerek BBC için doğruluk çabukluktan önce gelir demektedirler. Kılavuzda yapılması gerekenler şöyle ifade edilmiştir. Doğrulara ulaşmak için, ilgili her türlü bilgi ve belge taranmalıdır. Konu tartışmalıysa, bilgilerin yanı sıra konuya ilişkin kanaatlerin de devreye sokulması gerekebilir. Bunu sağlamak için: • Mümkün olan hallerde ilk elden kaynaklardan doğru bilgileri derlemeli. • Bilgileri başka kaynaklardan defalarca kontrol etmeli. • Belgesel kanıtların ve dijital malzemenin gerçekliğinden emin olmalı. • Katkıcıların dile getirdiği iddia ve ithamları mümkün olan hallerde doğrulatmalıyız Kılavuzun doğruluk bölümünde haber toplama, katkıcı bulma, ilanla katkıcı arama, katkıcıların kontrolü, not tutma, bilgilerin kontrolü, dijital işleme, kaynakların tanıtılması, isimsiz kaynaklar, iddia ve ithamların yayınlanması, izleyicilerin yanıltılması, yeniden canlandırmalar, olayların sahnelenmesi ve yeniden sahnelenmesi, haberler ve aktüel programlarda üçüncü kişilerden malzeme kullanımı, haberlerde ve aktüel programlarda arşiv malzemesi kullanımı, piyes ve belgesel piyeslerde arşiv malzemesi kullanımı, arşivlenmiş programlar, istatistiklere ve risklere yer verme, yanlışların düzeltilmesi, programların kontrolü başlıklarının altında doğruluk ilkesinin hayata geçmesi için yapılması gerekenler yer almaktadır.

BBC Yayın ilkeleri Kılavuzuna göre şunların yapılması kamu yararınadır:

Habercilik sektöründe “kendi kendini denetim” yöntemine “özdenetim” denmektedir. Sektörünün medya etiğine dönük olarak hataları en aza indirmek kurumsal saygınlık kazanmak, yasalara ters düşen üretimi engellemek adına kendi kendilerine uygulamaya koydukları özdenetim sistemleri, medyanın topluma verdikleri sözdür. Bir başka ifadeyle kurumlar kendi kurallarını açıklayarak kendi sınırlarını çizmektedirler. Doğru cevap E'dir.

Özdenetim terimiyle anlatılmak istenen mesleki saygınlığı sağlamak, doğru, güvenilir haber vermek, yorumları inanılır kılmak, okurun güvenini sürdürmek için yapılması ve yapılmaması gerekenlerin bütünü olduğunu söylemektedir. Bir başka görüş ise özdenetim sistemlerinin boşuna bir çaba olduğundan söz ederken bunda haber kuruluşlarının kendi kendini denetime yanaşmamasının en önemli faktör olduğudur. Doğru cevap E'dir.

Haber kuruluşlarının tartışmaları aşmak, olası etik sorunların farkına varmak ve önüne geçmek adına özdenetim mekanizmaları geliştirmiştir. Bunlar;

Doğru cevap D'dir.

Ombudsman, vatandaşın koruyucusu anlamına gelen İsveççe kökenli bir sözcüktür. Ombudsman modeli İsveç’teki kendi kendini denetleme uygulamasından esinlenerek geliştirilmiştir. Bu uygulamada ombudsman okurların basınla ilgili şikâyetlerini ilettikleri kişidir. Resmi hiçbir kurumla bağı yoktur, maaşı İsveç yayıncılar derneğindeki gazeteciler tarafından ödenir. Bu uygulamanın diğer bir biçimi de basın organının kendi ombudsmanını belirlemesidir. Bu modelde ombudsman rolüne soyunan kişi ilişkide olduğu kurum içinde yazılı eleştiriler yayınlayarak, habercilere mesleki sorumluluklarını hatırlatır. Doğru cevap A'dır.

Ombudsmanın yasalarla tanımlanmış yargı yetkisi, kınama dışında bir yaptırım gücü yoktur. Doğru cevap B'dir.

Haber Ombudsmanlığı model olarak İsveç’te geliştirilmiştir. İsveç’te 1969’da kurulan basın ombudsmanlığı, medya kuruluşlarının haber verme işlevini yerine getirilmesi sırasında ortaya çıkan yanlışlıkların, yanlılıkların, eksikliklerin ve kusurların deneyimli ve tarafsız bir gazeteci tarafından izlenerek düzeltilmesini sağlar. Bu modelde ombudsmanlık yapan kişinin gazetecilik deneyimi ve bilgisi olmasına karşın ombudsmanlık yaptıkları gazete ile doğrudan bir iş ilişkisi yoktur. Başka bir anlatımla yaptıkları işin karşılığında para almazlar. Haber Ombudsmanının temel amacı, bağlı olduğu haber kuruluşunda saydamlığı teşvik etmektir. Doğru cevap A'dır.

Okur temsilcilerinin yerine getirmekle yükümlü oldukları görevler onları sıradan bir basın çalışanı olmaktan çıkarıp, yayın kuruluşunun kimliğini, güvenilirliğini ve saygınlığını korumakla yükümlü kişiler haline getirmektedir. Bu nedenle okur temsilcilerinin şu özelliklere sahip olması beklenir:

Doğru cevap C'dir.

Okur temsilcisinin gazeteye katkısı ise şu biçimdedir:

Doğru cevap C'dir.

Ombudsmanlık ya da okur temsilciliği gibi izlerkitle ile medya kuruluşları arasında yer alarak kamusal dengenin korunması, yayından kaynaklanan hataların ve sorunların ortadan kaldırılması için geliştirilmiş bir diğer kurum “kamu editörlüğüdür”. Doğru cevap B'dir.

BBC Birleşik Krallığa ve deniz aşırı alanlarına radyo ve televizyon hizmetleri sağlayan bir kurumdur. Dünya genelinde yayın yapan ve bunun bilincinde olarak kendini küresel bir yayın kuruluşu olarak konumlandıran BBC yayın ilkelerini ve etik kurallarını da bu çerçevede oluşturmuştur. BBC’nin oluşturduğu bu yayıncılık anlayışı, onun küresel bir şirkete dönüşmesinde, dünyanın her tarafında izlerkitlesi olmasında başka bir ifadeyle marka olmasında etkili olmuştur. Evrensel etik değerlerin anlaşılması ve haberciliğe yansımasının görülebilmesi konusunda BBC tarafından hazırlanan Yayın İlkeleri Kılavuzu 17 bölümden oluşmaktadır.

Doğru cevap D'dir.