TÜRKİYE'DE BASIN ETİĞİ, SORUNLAR VE ETİK UYGULAMALAR

Basın etiği, basın mesleği içinde geçerlidir. Sıklıkla neyin yapılması ve yapılmaması gerektiği gerektiğini, hangi davranışın kabul edilebilir olduğunu ve hangi davranışın meslek profesyonelinin meslektaşları tarafından ilişiğinin kesilmesine yol açabileceğini oybirliğiyle belirleyen yazılı olmayan bir geleneğe işaret eder. Pek çok ülkede, muhabir ve editör dernekleri, bazı gazeteciler bu kullanımı şiddetli bir şekilde eleştirse de, basın etiğini profesyonel görevlerin oluşturulmasında faydalı bulmaktadırlar (Bertrand, 2004: 26).

Gazetecilikte mesleki bilgilerin paylaşılması, etik ölçütlerin belirlenmesi, meslek üyeleri arasında dayanışma ve yardımlaşmanın gerçekleştirilmesi, çalışma koşullarının iyileştirilmesi yolunda bazı birliklerin kurulmasına, ilk kez 1874 yılında, İsveç Basın Birliği'nin oluşturulmasıyla başlanmıştır.

Haberde Doğruluk Sorunu: Basının temel görevi her zaman tekrarlandığı gibi doğru bilgiye ulaşma ve bunu kamuoyuna aktarmaktır. “Doğruluk” kavramını gazetecilik açısından ele aldığımızda, bu kavram, haberde aktarılan bilgilerin “gerçekle uyuşmasını, gerçeği yansıtmasını” anlatmaktadır.

Medya kuruluşlarının kamu görevi yaptıkları iddiasında bulunup bu görevin imtiyazlarını kullanarak çıkar çevrelerine hizmet etmesi ve bu uğurda gerçeği çarpıtması, tahrif etmesi basın etiği problemini doğurmuştur. Basın etiği probleminin temel alanları şöyledir:

• Haberde doğruluk sorunu,
• Tekelleşme,
• İlan reklam baskısı,
• Promosyon,
• Eleştri sınırının aşılması,
• Alıntı sorunu,
• Çek defeteri gazeteciliği,
• Haber kaynağı ile ilgili ilişkiler ve kaynağının gizliliği,
• Özel hayatın gizliliği,
• Tabloidleşme.

Tabloidleşme, haberin ve program içeriklerinin magazinelleşmesi, sansasyonelleşmesidir. Magazin haberleri ile tabloid haberler birbirinden ayrı şeylerdir. Magazin insan yaşamını haberleştirir ve bunda etik problem yoktur. Ama insanları yönlendirici, bilgilendirici görevi olan haberlerin içeriğinin sulandırılarak yüzeyselleştirilmesi haberlerdeki tabloidleşmeyi gösterir ve bu basın etiği açısından sorun teşkil eder.

Süleyman İrvan ‘a göre özel yaşama müdahalenin söz konusu olduğu bir olayda gazeteci şu soruların yanıtlarını aramalıdır:

• Gizli ve kişisel bilgileri hangi amaç doğrultusunda arıyorum?
• Bu, haklı gösterilebilir ve önemli bir amaç mı?
• Kişilerin özel yaşamını ihlal ederek elde edilebilecek bu bilgi, ihlali haklılaştıran amaca uygun mu?
• Bu bilgiyi elde etmenin tek yolu kişilerin özel yaşamını ihlal etmek midir?

Basın etiğinin en çok tartışılan konularından biri de özel hayatın gizliliğidir. Bu ilkenin ihlal gerekçesi ise kamu çıkarının olduğu durumlarda özel yaşam alanine müdahale edilebileceğidir. Basın meslek ilkelerinin 5. maddesi şöyledir: “Kişilerin özel yaşamı, kamu çıkarlarını gerektirdiği durumlar dışında yayın konusu olamaz”. Özel hayat anayasa ve yasalarla korunmaktadır.1982 anayasasının “Özel hayatın gizliliği ve korunması” başlıklı 20. maddesi şöyledir: “Herkes özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz.” Ayrıca İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 12. Maddesi’nde “Hiç kimsenin mahremiyetine, onuruna ve namına saldırıda bulunulamaz. Herkesin bu tür müdahale ve saldırılar karşısında yasal koruma hakkı vardır”.

Çek defteri gazeteciliği haber kaynaklarından para ödeyerek bilgi alma anlamına gelir. Bununsa etik açıdan yarattığı problem haberin parayla alınıp satılan bir meta haline dönüşmesidir. Bu durum gazetecilerin haber alma hakkına dolayısıyla da kamuoyunun bilgilenmesine engel olmaktadır. Çünkü gazetecilerin haber yapabilmek koşulu paraya bağlanmış olmakta, haber alma özgürlüğü ortadan kalkmaktadır. Buna bir örnek olarak Türkiye’de gazetecilerin Fadime Şahin’e konuşması için para ödemeleri gösterilebilir.

Tekelleşme: Bugün Türkiye’de ve dünyada basın etiğini tehdit eden en önemli olgulardan biri basın sektöründeki tekelleşmedir. Basın kuruluşlarının büyüyerek bir yada birkaç elde toplanması basındaki tekelleşmeyi ifade etmektedir.

Nesnelliği Sağlama: Haberlerde nesnelliğin sağlanması çok yaygın bir basın ahlak kuralıdır. Basındaki haberler toplumda meydana gelen olayları tarafsızca ve yorumla karıştırılmadan kamuoyuna aktarılmalıdır. Haberin gerçekle uyumlu olarak, doğru ve tarafsızca verilmesi gerekmektedir. Basının etik yükümlülüğü bunu gerektirmektedir.

Dürüstlük: Bütün basın ahlak yasalarında üzerinde en çok durulan konu haberlerin gerçeği yansıtması, doğru ve dürüst hazırlanmasıdır. Bugün basında dürüstlük ilkesinde büyük bir aşınma vardır. Dürüstlüğün kaybı ise kamuoyunun bu mesleğe olan güveninin azalmasına neden olmaktadır. Yapılan araştırmalar göstermektedir ki gazeteciler, en güvenilmez kesimler arasındadır. Bu güvensizliğin bedeli ise demokratik düzenin işleyememesidir. Çünkü “doğru bilgilendirilmiş ve eleştirel vatandaşlar demokrasilerin yaşayabilmesinin ön koşulu sayılıyorlar. Gazeteciler de, doğru bilgilendirilmiş ve eleştirel vatandaşlığın oluşumuna katkıda bulundukları ölçüde demokrasilerin işleyişinde rol oynarlar”.

Meslek üyelerinin genel ve ortak davranış biçimlerini belirleyen kurallar, temelde şu üç işlevi yerine getirirler:

• Hizmet ilkelerini korumak,
• Meslek içi rekabeti düzenlemek,
• Yetersiz ve ilkesiz üyeleri ayıklamak.

Meslek kurallarının başka bir işlevi, meslek üyelerinin iş davranışları ve meslektaşlarıyla ilişkilerini düzenlemenin yanı sıra toplumun geri kalan bölümündekilerle ilişkilerini de eşgüdüm içinde yürütmektir. Bu çerçevede, meslek ahlakı kurallarının, hem meslek grubunun davranışlarına dönük hem de aynı grubun topluma karşı ödevlerine yönelik kurallar içerdiği bir gerçektir (Altun, 1995: 125 – 126).

Alıntı Sorunu: Basında yaşanan etik sorunlardan biri de gazetecinin bir başka haber yada yazıdan alıntı yapması durumunda kaynak Bu durumda gazeteci haber kendisine mal eder ki bu durum etik ilkelere aykırıdır. Başka ajanslardan alınan haberi kaynak belirtmeden, kendi haberiymiş gibi aktarmakta medya etiğinin ihlalidir.

Cumhuriyetin ilanından sonra basın alanındaki ilk meslek örgütü Türk Basın Birliği’dir. Birlik, 25 Mayıs 1935 tarihinde toplanan Türk Basın Kurultayının meslek komisyonunda alınan karar doğrultusunda 27 Haziran 1938 yılında 3511 sayılı yasanın Büyük Millet Meclis’te kabul edilmesiyle kurulmuştur.

Basın Konseyi Yüksek Kurulu’nun görevleri şunlardır:

• İletişim (basın) özgürlüğünün genişlemesine ve gerçekleşmesine çalışmak ve basının saygınlığını korumak,
• Basın mesleğinin, ahlaka aykırı özel çıkarlara alet edildiğine ilişkin olarak yazılı, sözlü, görüntülü basına topluca yöneltilen iddiaları başvuru beklemeden araştırmak,
• Halkın gerçekleri öğrenme hakkına ve iletişim özgürlüğüne yönelik tehditleri izlemek, değerlendirmek ve gereğinde Üyeler Kurulu’nu toplantıya çağırmak,
• Yayın öncesinde ve yayına ilişkin meslek uygulamaları hakkındaki şikâyetleri karara bağlamak,
• Katılma belgesinin yöneticiler tarafından kabul edildiği bir basın organında çalışanlardan; basın mesleğini ahlaka aykırı özel çıkarlara alet edenlerin, basının saygınlığını zedeleyici nitelikteki yayınlarda ısrarı alışkanlık hâline getirenlerin, Basın Konseyi ile ilişkilerini kesmek,
• Üye basın kuruluşlarına, Basın Konseyi Genel Sekreteri’yle yakın ilişki içinde çalışmak üzere, kurulu oldukları yörede, Basın Konseyi’ni temsil yetkisi vermek ve bunların görev alanlarını belirlemek,
• Basınla ilgili araştırmalar yapmak ve yayımlamak,
• Basın Konseyi Sözleşmesi.

Cemiyet kuruluş amacı bakımında, 1946’dan günümüze kadar geçen süre içinde, önemli işlevleri yerine getiren bir mesleki kuruluş olmuştur. Cemiyet tüzüğünün “Cemiyetin Amacı ve Konusu başlığı altında yer alan 3. maddede kurumun amaçları şu biçimde açıklanmıştır. “Madde 3- Cemiyetin temel amacı gazete, dergi,radyo ve televizyon gibi yazılı, işitsel, görsel ve elektronik iletişim alanlarını kapsayan gazetecilik mesleğini; mesleğin geleneklerini, ahlak ilkelerini korumak; herkesin bilgi edinme, gerçekleri öğrenme hakkının bir aracı olan iletişim ve düşünce özgürlüğünü sağlamak, gazetecileri meslekleri içinde maddi ve manevi yönleriyle ilerletmek ve yüceltmektir.”

Türkiye Gazeteciler Cemiyetinin amacını gerçekleştirilmesi için yürüteceği belli başlı çalışmalar tüzüğün 4. Maddesinde açıklanmıştır. Bu çalışmalar arasında basın etiğini ilgilendirilenler ise şöyledir:

• Gazetecilik mesleğini temsil etmek,
• Mesleği ilgilendiren sorunları incelemek, çözüm yollarını bulmak için ilgili kuruluşlarla işbirliği yapmak, gerektiğinde ortak oluşumlar meydana getirmek, yurtiçinde ve yurtdışında toplantılara katılmak,
• Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesinde belirlenen ilkelerle, mesleğin onur ve saygınlığıyla bağdaşmayan, meslek gelenek ve kurallarına uymayan, aykırı hareket eden ve yaptıkları yayınlarla bu maddede sayılan ilkeleri, Tüzük hükümlerini ihlal eden üyeleri Yönetim Kurulu kararıyla yazılı olarak uyarmak, Onur Kuruluna sevk etmek; meslek ilkelerine uymayan yayın ve davranışlar için üyesi olmayan gazetecilere, yayıncılara ve yayın organlarına karşı da uyarı görevi yapmak; yasalar ve uluslararası sözleşmelerle gazetecilere tanınan hak ve özgürlükleri korumak amacıyla gerekli tüm girişimlerde bulunmak.

1986 yılında İstanbul’da dokuz gazeteci (Hasan Cemal, Güneri Civaoğlu, Yalçın Doğan, Oktay Ekşi, Teoman Erel, Orhan Erinç, Yurdakul Fincancı, Güngör Mengi ve Rauf Tamer) bir çalışma grubu oluşturarak, basın kuruluşları ve mensupları ile yaptıkları temaslarda “Basın Konseyi” kurma düşüncelerini açıklamışlar ve buna ilişkin önerileri toplamışlardır (M.İ. Özgen, 1994). Bir buçuk yıl devam eden “Çalışma Grubu”nun çalışmaları sonucunda 6 Şubat 1988 günü, Konsey fiilen kurulmuştur. Prof. Faruk Erem Basın Konseyi’nin başkanlığına seçilirken, ikinci başkanlık görevini Oktay Ekşi üstlenmiştir. Prof. Faruk Erem’in kısa bir süre sonra başkanlıktan ayrılmasından sonra görevi devralan Oktay Ekşi, Konsey Başkanlığı görevini yakın bir tarihe kadar sürdürmüştür. Bugün Konsey başkanlığını Orhan Birgit yapmaktadır.

Basın Konseyi’nin amacını, “daha özgür, daha saygın bir basına kavuşmak isteyen gazetecilerin, kendi özgür iradeleriyle bir araya gelmelerini sağlayan bir ortak zemine dayanarak, Türk basınının kendi kendini denetlemesi konusunda Batı demokrasisi içindeki ülkelerde başarılı örnekleri bulunan bir sistemi getirebilmek ve yaşatabilmek” şeklinde belirtmiştir (Avşar ve Demir, 2005: 284).

Basın Konseyi şu iki organdan oluşur:

• Basın Konseyi Üyeler Kurulu (BKÜK),
• Basın Konseyi Yüksek Kurulu (BKYK):