YENİ İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ VE MEDYA ETİĞİ

Medya etiğinin tarihsel gelişimi, medyaya yüklenen toplumsal rolle, bu rolün meşrulaştırılması çabasıyla ve liberal basın ideolojisinin gelişimiyle yakından ilişkilidir. Medya etiğinin tarihsel gelişimini beş ayrı döneme ayırarak tartışmak mümkündür.

• İlk dönemi Batı Avrupa’da 16. ve 17. Yüzyılda, gelişmeye başlayan gazeteciliğe ilişkin etik bir söylemin ortaya çıkışı oluşturmaktadır.
• İkinci dönem ise 18. Yüzyılda düzenli bir şekilde yayımlanmaya başlayan gazetelerin “basın”I oluşturduğu bir dönemdir ve bu dönemde basın kendisini kamuya faydalı ve okura karşı sorumlulukları olan bir kurum olarak tanımlamıştır.
• Medya etiğinin tarihsel gelişimi içinde üçüncü dönemi oluşturan gelişmeler ise 19. Yüzyılda gerçek anlamda popüler basının ortaya çıkışıyla birlikte şekillenmiştir.
• Medya etiğinin dördüncü dönemi ise 20. Yüzyıl ve sonrasındaki medya etiği tartışmalarını kapsamaktadır. 20. Yüzyıl boyunca medya toplumda yaşanan ekonomik dönüşümlerden etkilenmiştir ve medyada ticari şirket kontrolü hızla artmıştır.
• Medya etiğinin beşinci dönemi ise medya etiğinde yeni bir tarihsel bir döneme değil; yeni iletişim teknolojileriyle birlikte medyadaki bazı mevcut sorunların ve etik ilkelerin çiğnenmesinin yeni boyutlar kazanmasının bir başlık, bir tartışma olarak medya etiği tartışmalarına eklenmesine işaret etmektedir.

Yeni iletişim teknolojileri/yeni medya, 1970’lerin sonlarından itibaren başlayan bir dizi teknolojik gelişmenin iletişim alanıyla birleşmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Bu teknolojik gelişmelerin başında sayısallaşma ve bilgisayar teknolojisindeki ilerlemeler gelmektedir.

İletişim alanında yaşanan teknolojik değişim sürecini açıklamak için kullanılan kavram teknolojik yöndeşmedir. Teknolojik yöndeşme daha önceleri içerik/hizmet, altyapı ve araç düzeyinde teknolojik olarak ayrı olan enformasyon ve iletişim teknolojileri, kitle iletişim teknolojileri ve telekomünikasyon alanlarının teknolojik olarak birleşmesini ve bu alanları belirtilen düzeylerde birbirinden ayıran teknolojik sınırların ortadan kalkmasını açıklayan bir kavramdır. Teknolojik yöndeşme sonucunda da farklı iletişim biçimlerini üzerinde buluşturabilen ortak bir platform niteliğindeki yeni iletişim teknolojileri doğmuştur.

Sayısallaşma, bilgisayar teknolojisindeki gelişmeler ve teknolojik yöndeşmenin iletişim alanına getirdiği olanaklar ve değişimler şunlardır:

• Yeni iletişim teknolojilerinin doğuşu,
• Farklı iletişim biçimlerinin aynı iletişim altyapısı üzerinde buluşabilmesi,
• Farklı medya formatlarında kodlanmış içeriğin aynı iletişim altyapısı üzerinden sunulabilmesi,
• İletişim araçlarının ve altyapısının teknolojik kapasitelerinin artması,
• İletişim içerik ve hizmetlerinin üretilmesi ve sunulmasının kitle iletişim teknolojileriyle karşılaştırıldığında görece ucuzlaması,
• İletişim aracı ve içerik/hizmet bağımlılığının kırılması,
• İletişim altyapısı ve içerik/hizmet bağımlılığının kırılması,
• İletişim altyapısı ve iletişimi biçimi bağımlılığının kırılması,
• İletişim aracı ve iletişimi biçimi bağımlılığının kırılması.

Yeni iletişim teknolojileri ise kitle iletişim teknolojilerinden farklı özelliklere sahiptir ve bu özellikleri dolayımıyla iletişim sürecine yeni olanaklar getirmiştir. Yeni iletişim teknolojilerinin özelliklerinden bir tanesi etkileşimdir. İletişim sürecinde etkileşim genellikle kaynağın alıcı, alıcının da kaynak olabilmesi şeklinde tanımlanmaktadır. Ancak bu tanım etkileşim kavramını olduğundan daha geniş ele alan bir tanımdır. Ayrıca etkileşim sadece yeni iletişim teknolojilerine özgü de değildir. Kitle iletişiminde de etkileşim bulunmaktadır. Örneğin iletişim sürecinde alıcının kaynağa geri besleme/bildirim sunması, gazetelerin satış rakamları, televizyon programlarının izlenme oranı, izleyici ve okur mektupları, telefonları kitle iletişimindeki etkileşim örneklerindendir. Dolayısıyla yeni iletişim teknolojilerinde etkileşimin doğru bir tanımı için dikkat edilmesi gereken nokta yeni iletişim teknolojileri üzerinden gerçekleştirilen iletişim sürecinde etkileşimin gerçekleşebilmesi için başka bir iletişim aracına ihtiyaç duyulmamasıdır.

Yeni iletişim teknolojilerinin bir diğer özelliği ise kitlesizleştirmedir. Kitle iletişim araçlarıyla gerçekleştirilen iletişim süreci bir kişiye veya nüfusun dar bir bölümüne yönelik değil; toplumun homojen olmayan büyük bölümüne, kitleye yöneliktir. Yeni iletişim teknolojileriyle gerçekleştirilen iletişim sürecinde ise kaynağın tek tek bireylere mesaj gönderebilmesi mümkündür. Örneğin elektronik posta hizmetinde, toplu olarak milyonlarca kişiye elektronik posta gönderilebileceği gibi tek bir kişiye de gönderilebilir. Yeni iletişim teknolojilerinde kitlesizleştirme büyük bir kullanıcı grubu içinde neredeyse her bireye erişebilme ve onunla etkileşime girebilme olarak tanımlanır.

Yeni iletişim teknolojilerinin özelliklerinden biri olan eşzamansız olabilme yeni iletişim teknolojilerinin bir başka özelliğidir. Yeni iletişim teknolojileri üzerinden gerçekleştirilen iletişim sürecinde kullanıcılar mesajı farklı zamanlarda, kendilerine uygun olan zamanda alabilmektedir. Kitle iletişim sürecindeki aynı andalık zorunluluğu ortadan kalkmıştır.

Yeni iletişim teknolojilerinin özellikleri olan çokluortam ve bağlanabilirlik özelliğini daha somut olarak internet üzerinden açıklamak mümkündür. İnternet küresel düzeyde sayısal ağları birbirine bağlayan ağ biçimindeki bir yeni iletişim teknolojisidir ve internet üzerinde görüntülenmek istenen içeriğe ve/veya iletişim hizmetine erişebilmek için kullanılan araç ve/veya yöntemler arasında bugün en yaygın olanı web ya da WWW olarak adlandırılan teknolojidir.

Yeni iletişim teknolojileri ve medya etiğini birbiriyle ilişkili iki başlığa ayırarak tartışmak gerekir. İlki yeni iletişim teknolojilerinin içerik üretim ve sunum sürecinde kullanılmasıyla ortaya çıkan sorunları ve etik ihlalleri kapsamaktadır. Yeni iletişim teknolojileri ve medya etiği tartışmasının ikinci başlığı ise yeni iletişim teknolojileri üzerindeki içerik ve hizmet sunumunun içinde gerçekleştiği piyasa koşullarından kaynaklanan sorunları kapsamaktadır.

Gizli görüntü ve ses kaydı yeni iletişim teknolojilerinin içerik üretiminde ve sunumunda neden olabileceği sorunlarından bir tanesidir. Gizli kayıt yapmak elbette yeni iletişim teknolojilerinin gelişip yaygınlaşmasıyla ortaya çıkan yeni bir sorun değildir. Ancak yeni iletişim teknolojileriyle birlikte gizli görüntü ve ses kaydı yapmak hem eskisinden daha da kolaylaşmış hem de medya profesyonellerinin dışında sıradan insanlar tarafından da daha yapılabilir hale gelmiştir. Son yıllarda yaygınlaşmaya başlayan 360 derece kayıt yapabilen elde taşınabilir sayısal kameraların neden olduğu sorunlar yeni iletişim teknolojilerinin gizli kayıt yapılması amacıyla kullanımında ele alınabilecek örneklerden bir tanesidir… Özellikle magazin yayınlarına görüntü sağlamak için kullanılan bu tür kameralar özel hayatın gizliliğinin ve mahremiyetin ihlali, gözetim gibi sorunların daha da derinleşmesine neden olmaktadır.

Yeni iletişim teknolojleri üzerinden sunulan içerik ve hizmetlerin teknolojik mimarisi ve özellikleri içerik sunumunda kullanılan çeşitli yazılımlar da kullanıcıların ağ ortamındaki davranışlarının ve tercihlerinin takip edilmesi, kullanıcılara ilişkin ilgi alanı, beğeni gibi verilerin ve yaş, cinsiyet gibi demografik özelliklerin kolayca ve kullanıcıların bilgisi olmadan toplanması gibi gözetim sorunlarına neden olmaktadır. Bu amaçla kullanılan yazılımların en yaygın olanı çerez (cookie) adı verilen yazılımlardır. İnternet kullanıcılarının profillerinin oluşturulmasında kullanılan bu yazılımlar, kullanıcı bir web sayfasını görüntülediğinde veya sayfadaki bir bağlantıyı tıkladığında kullanıcının bilgisayarında yüklü olan çerez dosyaları ile karşı taraftaki sunucunun bağlantıya geçmesiyle çalışır. Çerez dosyalarının kullanıcının ağ üzerindeki faaliyetlerini takip ederek oluşturduğu profil, elde ettiği veriler özellikle internet reklamcılığında kullanılmaktadır.

Yeni iletişim teknolojilerinin içerik üretiminde ve sunumunda kullanılmasıyla yaşanan bir diğer sorun ise görüntüyle oynama ve/veya görüntü manipülasyonudur. Sayısal olarak kaydedilmiş bir fotoğrafın ya da görüntünün bilgisayar ortamında özel yazılımlar kullanılarak değiştirilmesi, düzeltilmesi ve yeniden düzenlenmesi olarak tanımlanan görüntü manipülasyonu medya etiği bağlamında doğruluk ve güvenilirlik ilkelerinin çiğnenmesine neden olmaktadır. Görüntü manipülasyonunda fotoğrafta veya görüntüde olmayan birini ya da bir nesneyi ekleme, fotoğrafta veya görüntüde olan birini ya da bir nesneyi çıkarma gibi yöntemler kullanılmaktadır. Görüntü manipülasyonunda ayrıca görüntüyü karartıp açma, iki objeyi birleştirme, birinin yüzünü başka bir yüzle değiştirme, önemli olduğu düşünülen bir bölümü daha belirgin hale getirme, arkaplanı değiştirme gibi düzeltme ve yeniden düzenleme yöntemleri de kullanılmaktadır.

Yeni iletişim teknolojilerinin görüntü ve ses kayıtları üzerinde oynanması işlemine yeni teknolojik olanaklar getirmesine, bu tür uygulamaları kolaylaştırmasına gösterilebilecek bir diğer örnek ise zaman sıkıştırıcı olarak adlandırılan yöntemdir. Bu yöntemde kayıt edilmiş ya da canlı bir program özel bilgisayar yazılımları kullanılarak konuşma aralarındaki sessizlik anlarının izleyicinin/dinleyicinin fark etmeyeceği düzeyde sıkıştırılması, hızlandırılması biçiminde uygulanmaktadır. Yöntem canlı yayınlarda ortaya çıkabilecek olumsuzlukları önlemek amacıyla uygulanmakla birlikte sıkıştırma sonucunda elde edilen zamanın reklam için kullanımı amacıyla da uygulanmaktadır.

Yeni iletişim teknolojilerinin ve bilgisayar yazılımlarının görüntü manipülasyonunda kullanılmasında klonlama çekilen fotoğraflar bilgisayar ortamında photoshop programı kullanılarak bir veya birden fazla kişinin, nesnenin fotoğraf karesinde birden fazla kez gösterilmesidir.

Bazı durumlarda internet üzerindeki enformasyonun kaynağının tam olarak belirlenememesi, kaynağın anonim olması, sosyal ağlar üzerinde doğruluğu kanıtlanmamış enformasyonun dolaşıma girmesi ya da bilerek yanlış enformasyon sunumu yapılması gibi nedenler de enformasyonun doğruluğunun kontrol edilememesiyle ve içeriğin doğruluğunun ve güvenilirliğinin zedelenmesiyle sonuçlanmaktadır. Bu çerçevede oluşan sorunları bilgi yanılsaması olarak nitelendirmek mümkündür.

Sosyal ağlar kaynaklı bir diğer sorun ise sosyal medyanın amacı dışında kullanımıdır. ABD’deki Virginia Teknoloji Üniversitesi’nde Nisan 2007’de meydana gelen ve 32 kişinin öldürüldüğü okul baskını sonrasında ölenleri anmak ve acıları paylaşmak amacıyla Facebook’ta oluşturulan gruplara gazeteciler hızla üye olmuş ve ilk elden haber materyaline ulaşmışlardır. Bu durum bir yandan bu tür platformlardaki içeriğin kamuya açık olması ve haber değeri taşıdıkları durumda kullanılabilecekleri gibi bir argümanla olağan görülebilecekken; diğer taraftan belirli bir amaç için üretilen içeriğin amacı dışında kullanılması nedeniyle medya etiği bağlamında tartışmalı bir durum da yaratmaktadır.

Viral reklamda sosyal ağların özellikle tercih edilmesinin nedeni ise sosyal ağları kullanan kişilerin genelikle ilgi çekici, merak uyandırıcı, eğlenceli videolar, kullanıcının kendisinin de içerik üreterek katılabileceği hediyeli yarışmalar, çekilişler gibi formatlar kullanılarak hazırlanan bu kampanyaları kendi sosyal çevreleriyle paylaşmaları sonucu reklam gösterim sıklığının arttırılmasının; reklamın “virüs” gibi yayılmasının hedeflenmesidir.

Hazırlanan kampanyaların sosyal medya kullanıcılarının kendi sosyal çevreleriyle paylaşmaları sonucu reklam gösterim sıklığının arttırılmasının; reklamın “virüs” gibi yayılmasıdır. Viral reklam tekniği adını da bu “virüs gibi hızla yayılma” mantığından almaktadır.

Yeni iletişim teknolojilerinin neden olduğu bir diğer sorun ise başkasına ait içeriğin izinsiz ve kaynak göstermeden kullanımı olan aşırmadır. Aşırma elbette yeni iletişim teknolojilerinin doğuşuyla beliren yeni bir sorun değildir ancak yeni iletişim teknolojilerinin içeriğin toplanmasına ve işlenmesine getirdiği teknolojik olanaklar sayesinde eskisinden daha da kolay hale gelmiştir. Yeni iletişim teknolojilerini kullanarak içeriği birkaç saniye içinde çok basit komutlarla kopyalamak mümkündür.

Yeni iletişim teknolojileri aşırmayı kolaylaştırmakla birlikte aşırmanın engellenebilmesi amacıyla da kullanılmaktadır. Bu amaçla geliştirilen bilgisayar programları arasında en yaygın olanı ve Türkiye’de bazı büyük üniversiteler tarafından da kullanılan iParadigms LLC şirketine ait Turnitin isimli programdır. Lisansı alındıktan sonra www.turnitin.com adresi üzerinden kullanılmaya başlanan programdan bir cümlenin kaynağı, web sayfaları, öğrenci ödevleri, akademik yayınlar ve tezler, kitaplar, dergiler ve gazetelerden oluşan bir veri tabanı içinden taranabilmekte ve aşırma varsa bulunabilmektedir. Bu tür programların doğrudan gazetecilik alanına özel geliştirilmiş olanları da yaygınlaşmaktadır. Yine iParadigms LLC şirketine ait LexisNexis CopyGuard isimli sistem haberlerdeki aşırmayı engellemek amacıyla geliştirilmektedir ve sisteme ilişkin iParadigms LLC şirketi ile New York Times arasında bir ortaklık da bulunmaktadır.