HABERCİLİK VE MEDYA ETİĞİ

Basın, haber toplamak, fikir ve kanaatleri izleyerek bunları yorumlamak, eleştirmek, kamuoyunu
ilgilendiren konularda doğru ve gerçeğe uygun şekilde haber vermekle görevlidir.

Basının haber verme işlevi hem gazeteciler hem de toplumda herkes tarafından sürekli eleştirilir. Zaman
zaman eleştirilerin boyutu basın özgürlüğünü kısıtlayan önü alınamaz kötü uygulamalara yol açsa da
basının gelişip kamusal işlevini yerine getirmesi açısından önemli katkılardır. Aynı zamanda bu eleştiriler
basına verilen bu ayrıcalıklı durumun kötüye kullanılmaması için de önemlidir.

Medyanın
mülkiyeti ve kontrolü elinde bulunduranların medyanın bireyleri etkileme ve gerçekleri şekillendirebilme
gücünü kendi isteklerine, ilgilerine, beklenti ve ihtiyaçlarına göre kullanmaları toplumda adaletsiz ve eşit
olmayan durumlar yaratabilir. Bu nedenle medya çalışanlarına özellikle gazetecilere önemli
sorumluluklar düşmektedir. Ancak öncelikle gazetecilerin, daha sonra da yayıncı kuruluşların ve diğer
unsurların sorumluluk alanlarının iyi tarif edilmesi gerekmektedir. Gazetecilerin görev ve sorumlulukları
haberle çizildiği için önce gazetecilerin birincil sorumluluk alanı olan habere, haber üretim sürecine
odaklanılmalıdır.

Arapça bir sözcük olan ‘haber’in birçok tanımı yapılmıştır. İletişim alanının ünlü gazetecileri ve bilim
insanlarının çok bilinen birkaç haber tanımı şöyle sıralanmaktadır: Amerikalı Gazeteci Charles Anderson
Dana, “Bir köpeğin adamı ısırması haber değildir, ancak bir adam bir köpeği ısırırsa haberdir” diyerek
haberin ilginçliğiyle ilgili en bilinen tanımı yapmıştır. Walter Lippman haber için “saklanan gerçeklere
ışık tutan, olaylar arasında bağlantı kuran ve olaylar arasındaki gerçeği ortaya koyan bilgi” demiştir.
Cohen ve Young; “Gazeteciler tarafından üretilen gerçekler”; Gieber “Haberler gazetecilerin
yaptıklarıdır”; Fishman ise “haber, çalışanların uyguladıkları yöntemlerin sonucu ortaya çıkan şeydir”
şeklinde tanımlamalar yapmışlardır.

Haberlerin özetlenmesi sırasında en çok kullanılan formül 5N-1K formülüdür.

Bir haber konusu
hikayeleştirilirken, okur-izler kitlenin ilgisini çekecek noktaları ön plana çıkartılmakta, merak uyandıran,
olayları seyirlik hale getiren, çoğunda duygulara yakından hitap eden bir anlatı şekli kullanılmaktadır.
Haber metinleri kolay anlaşılır olmalı, yalın ifadeler kullanılmalıdır. Metin açık bir ifadeyle yazılmalı
herkes aynı anlamı çıkartmalıdır. Uzun ve devrik cümleler kullanılmamalıdır. Noktalama işaretleri yazım
kurallarına uygun şekilde doğru yerlerde kullanılmalıdır. Edebi cümleler, süslü ifadeler yazmak yerine
olay ya da durumları açıkça anlatan basit cümlelerden kurulu metinler yazılmalıdır. Halkın tümünün
anlayabileceği sözcükler kullanılmalı, toplumun her kesimi düşünülerek haber yazılmalıdır. Haberlerde
kişisel düşüncelere yer verilmemeli ve yorum yapılmamalıdır.

Haberde verilen bilgilerin doğru olması gerekir. Doğru haber, gerçeklere uymayan bilgilere,
belirsizliklere ya da dedikodulara yer vermeyen haberdir. Haberde yer alacak her bilgi doğrulanmalı
kaynağından en az iki kez teyit edilmelidir.

İçinde doğru bilgilerin verildiği haberlerin aynı zamanda yaşamın gerçekliğinden ayrılmasına izin
verilmemelidir. Haberde yer alan tarafların kişisel görüşleri, olayın gerçekliğini değiştirmemelidir. Bu
duruma örnek pek çok haber gazete ve televizyonlarda yer alabilmektedir. Gazetecilerin olayın tarafı olan
kişilerin şahsi görüşlerini olayın gerçekliği şeklinde sunmamalıdırlar.

Haberlerde yer alan bilgiler konunu uzmanı kişilerce, olayın taraflarıyla, görgü tanıklarıyla teyit
edilmelidir. Haber kaynakları bu anlamda önemli kişilerdir olayın doğruluğunu, gerçekliğini, kesinliğini
haber kaynakları teyit etmektedir. Haber kaynağınızın kim olduğu çoğu zaman bir habercinin
güvenilirliğinin ispatı anlamına gelmektedir. Güvenilir bir kaynak güvenilir bir gazeteci demektir.
Olayları belirsizlik içinde bırakan açıklama ya da bilgi verenler güvensiz kabul edilirler.

Haberlerde nesnellik en çok aranan özelliktir. Haberlerin her zaman taraflı olabileceği bu yüzden haberde
yer alan bilgilerin doğruluğu ve gerçekliğinin kişiden kişiye ya da ideolojiye göre değişebildiği görüşü
iletişim alanının bilim insanları ve gazeteciler arasında yaygın bir anlayıştır. Haberlerde verilen bilgilerin
düşünsel ve yapısal olarak taraflı olduğu birçok akademik çalışmayla açıklanmıştır. Bununla birlikte
nesnelliğin belli bir düzeyde de olsa sağlanabileceği kabul edilmektedir.

1. Nitelik kuralı: Haberlerde 5N-1K kuralının tüm sorularına yanıt verilmeli, yukarıda anlatılan
haber niteliklerine uygun şekilde haber yazılmalıdır. Haberlerde eksik bir bilgi bırakılmamalı
mutlaka kaynak gösterilmelidir.
2. Denge kuralı: Olaylarda taraf olan kişi, kurum ve kuruluşların tümüne söz hakkı tanınmalıdır,
Bütün taraflara olayları açıklama, kendilerini savunma hakkı verilmelidir. Bununla birlikte bütün
taraflara eşit alan ve eşit zaman ayrılmalıdır

Önemlilik

Zamanlılık

Yakınlık

Olumsuzluk

İlginçlik

Nadirlik

Ünlülük

Yakınlık

Olumsuzluk

Günlük hayatta çok sık rastlanılmayan ay tutulması, beş bacaklı koyun gibi durumlar ‘nadirlik’ değeriyle
ilişkilendirilmektedir.

Özellikle televizyonun teknolojik yapısı gereği görüntülü haberlerin yapımı ve hazırlanması gazete
haberinden farklıdır. Her ne kadar aynı bilgiler kullanılsa bile haberde görüntü unsuru ve haberin bir
sunucu tarafından sunulması, tonlamalar, vurgulamalar, mimikler, seçilen video görüntüleri, görüntü
kalitesi, görüntü süresi, görüntü sırasında verilen ses vb. gibi birçok unsur televizyon haberini gazete
haberinden farklılaştırmaktadır

Günümüzde genellikle günlük yayınlanan gazetelerde haberlerin yazım dili bir gün öncesinin olayları
verildiğinden geçmiş zaman kipi kullanılmakta ve daha kesin, net bilgiler verilmektedir. Gazetede haberi
hazırlamak için televizyon internet ve radyo gibi kitle iletişim araçlarının yayın periyodunun
farklılığından dolayı daha uzun bir zaman bulunmaktadır. Bu nedenle ayrıntılara, geçmiş ile ilgili
bağlantılara, olayların taraflarının açıklamalarına, olayların diğer konularla olan ilişkisine daha fazla yer
verilebilmektedir. Bununla birlikte kitle iletişim aracı olarak gazete okurlarına başka olanaklar da sağlar.
Gazete haberleri kolay arşivlenip saklanabildiği için okurlar için daha kalıcıdır.

Haberciler haberleri haber kaynaklarından alırlar. Haberciler tanık olmadıkları, yerinde görmedikleri,
olup bittikten sonra öğrendikleri konuları ya da olayları içinde yer almış olanlardan ya da tanıklardan
öğrenirler. Yerinden haber yapan, olayları gözleyen, konuları takip eden muhabirler için siyasetçiler,
bakanlar, bürokratlar, emniyet mensupları, belediye yetkilileri, görgü tanıkları, uzmanlar habere konu
olay, olgu ya da fikirler konusunda bilgi sahibi birinci el haber kaynağı durumundadırlar. Muhabirler
olaya doğrudan tanık olamadıkları durumda olayı gören, yaşayan ya da olayın aktörü durumunda
olanlarla iletişime geçerler. Basın bültenleri, raporlar, araştırma sonuçları, haber ajansları, yetkili kişilerin
açıklama ve yorumları, diğer medya kuruluşları, muhabirler ya da medya kuruluşları için ikinci el haber
kaynaklarıdırlar.

Haber merkezi medya kuruluşlarında haberlerin toplanıp yayına hazırlandığı yerdir.

Medya çalışanlarından kaynaklanan etkiler: Medya çalışanların özellikleri, kişisel ve mesleki
birikimleri, bireysel tutumları ve mesleki roller haber içerikleri üzerinde belirleyici etkisi bulunmaktadır.
Yayıncı kuruluştan kaynaklanan etkiler: Temelde bir ticari işletme olan medya kuruluşlarının bu
özelliği içerik üzerinde etkisi olabilmektedir. Reklam ve ilan verenlerin haber içeriklerine etkisi olduğu
kabul edilmektedir, çünkü basılı yayınlarda bayi satışları dışında en önemli gelir ilan ve reklamlardır.
Radyo ve televizyonlarda ise reklamlardan ve yayın kuruluşlarının kendi ürettikleri prodüksiyonlar
dışında başka bir geliri bulunmamaktadır. Ayrıca basın kuruluşunun yayın politikaları haberlerin nasıl
hazırlanacağı, sunulacağı konusunda birer kullanım kılavuzu gibidir.
Habercilik rutinlerinden kaynaklanan etkiler: Zamana karşı yarıştan kaynaklanan kısıtlılık,
yayındaki yer ve zaman gereklilikleri, haber yazımının belli bir sıradüzen içeren yapısı, haber değerleri,
tarafsızlık ve muhabirlerin resmi kaynaklara bağlılıkları bu etkiler arasındadır.
Medya dışından gelen etkiler: Çıkar gruplarının belli bir haber konusu için lobi (ya da karşı lobi)
yapmaları, bu grup ya da kuruluşun medyanın kapsamına girebilmek için olaylar yaratmaları veya
gündelik yaşamla ilgili yasaları uygulayan hükümet/devlet, yasa yapıcı meclis medya dışından gelen etki
unsurlarıdır.

İdeolojinin yarattığı etki: Medyanın faaliyet gösterdiği ortamda egemen olan siyasi düşünce haber
konularına bakışı etkilemektedir.

1. İfade özgürlüğünü ve halkın haber alma hakkının demokratik olmayan yollarla denetim altına
alma çabalarının önüne geçmek ve dışardan gelebilecek etkilere açık hale getirmemek,
2. Gazetecilik mesleğinin saygınlığı korumak, mesleki ayrıcalıkların kötüye kullanımların önüne
geçmek,
3. İktidarlar/devlet tarafından basına yapılabilecek müdahaleleri ortadan kaldırmak ve baskıcı
başka yolların önüne geçmek,
4. Anayasa ya da yasalardaki boşluk ve eksikliklerden doğabilecek hukuki sorunları önlemek,
5. Piyasa koşullarında serbest rekabet ortamının sürekliliğinin sağlayarak güvenilir haber toplama
ve yayma faaliyetlerinin devamı için ortam hazırlamak.