MEDYA ETİĞİ VE ÖZDENETİM

Ahlakilik kavramını temellendirmek üzere insan pratiğini, mevcut ahlakilik koşulları açısından araştırır. Burada ahlakilik, bir eylemi ahlaki açıdan iyi bir eylem olarak tanımlamayı mümkün kılan niteliği ifade eder.

Tecimsel kaygılarla toplumsal sorumluluk arasındaki bu çelişki ortaya basının özgürlüklerine, sorumluluklarına, işlevlerine ve görevlerine dayanan bir meslek ahlâkı tartışmasını çıkarmıştır.

Habercilik sektöründe “kendi kendini denetim” yöntemine “özdenetim” denmektedir. Sekt.rünün medya etiğine dönük olarak hataları en aza indirmek kurumsal saygınlık kazanmak, yasalara ters düşen üretimi engellemek adına kendi kendilerine uygulamaya koydukları özdenetim sistemleri, medyanın topluma verdikleri sözdür. Bir başka ifadeyle kurumlar kendi kurallarını açıklayarak kendi sınırlarını çizmektedirler.

Özdenetimle sağlanmak istenenler, mesleki saygınlığı sağlamak, doğru, güvenilir haber vermek, yorumları inanılır kılmak, okurun güvenini sürdürmek için yapılması ve yapılmaması gerekenlerin bütünü olduğunu söylemektedir.

Haber kuruluşlarınca yapılan maddi hatalar dışındaki tüm hatalar, yanlı tutumlar etik tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Haber kuruluşlarının bu tartışmaları aşmak, olası etik sorunların farkına varmak ve önüne geçmek adına özdenetim mekanizmaları geliştirmiştir. Bunlar; ombudsmanlık, okur temsilciliği, kamu editörlüğü ve kurumsal etik kurallardır. 

Ombudsmanlık kurumu ilk olarak İsveç Kralı Karl XII emri ile idari bir kurum olarak oluşturulmuştur. Kral’ın olmadığı dönemde Stockholm’de kral adına yönetim yetkilerine sahip bir yönetici gereksinimi ortaya çıkmıştır. Kral adına bu yetkileri kullanan kişiye Ombudsman denmiştir. Kavram zaman içinde idari bir kavram olmaktan çıkıp hakemlik ya da yargıçlık yönleri ağır basan bir kurum olarak yaygınlaşmış uluslararası düzeyde kullanılmaya başlanmıştır. Çıkış noktasından ve zaman içinde yüklenen anlamından da anlaşılacağı gibi ombudsmanlık sadece habercilikle ilgili bir kavram ve kurum değildir.

Haber Ombudsmanlığı model olarak İsveç’te geliştirilmiştir. İsveç’te 1969’da kurulan basın ombudsmanlığı, medya kuruluşlarının haber verme işlevini yerine getirilmesi sırasında ortaya çıkan yanlışlıkların, yanlılıkların, eksikliklerin ve kusurların deneyimli ve tarafsız bir gazeteci tarafından izlenerek düzeltilmesini sağlar. Bu modelde ombudsmanlık yapan kişinin gazetecilik deneyimi ve bilgisi olmasına karşın ombudsmanlık yaptıkları gazete ile doğrudan bir iş ilişkisi yoktur. Başka bir anlatımla yaptıkları işin karşılığında para almazlar.

İsveç modelinde basın ombudsmanı ve büro üyeleri, İsveç Parlamentosu Ombudsmanı, İsveç barolar Birliği Başkanı ve Basın kuruluşlarından oluşan bir heyet tarafından atanır. Basın kuruluşları ya da çalışanlarınca yapılan ihlaller ve bu ihlallere ilişkin şikayetler de dahil olmak üzere her türlü şikayet dilekçe yolu ile ombudsman bildirilir. Ombudsman gerekli incelemeleri yaptıktan sonra şikayetin haklı olup olmadığı konusunda bir karar verir. Şikayetin haklı görülmesi durumunda ombudsman ilgili yayın kuruluşundan düzeltme ya da cevap hakkı verilmesini isteyebilir. Eğer ihlal haberci tarafından bilinçli bir biçimde gerçekleştirilmiş ve bu durum ombudsman tarafından saptanmışsa haberci hakkında soruşturma başlatılır. Bu durumda haberci kınama veya uyarı cezası alabileceği gibi ombudsman cezanın İsveç Basın Konseyince verilmesini isteyebilir. İsveç uygulamasında, okuyucuların basınla ilgili şikayetlerini yönelttikleri ombudsmanın hükümetle doğrudan bir bağlantısı yoktur. Ombudsmanın maaşı İsveç Yayıncılar Birliği tarafından ödenir. İsveç basın ombudsmanlığı sisteminin ardında Enformasyon özgürlükleri Yasası bulunmaktadır. Bu yasa İsveç ombudsmanlık sisteminin kurumsallaşması anlamına da gelmektedir.

İngilizce adı Organization of News Ombudsmen olan ve kısaca ONO olarak anılan Haber Ombudsmanları Örgütü sistemin uluslararası düzeyde standartlarını belirleyen kuruluştur. Kuruluşta Dünya üzerindeki bütün kıtalardan temsilciler vardır ve onların bir araya gelmesi ile kurulmuştur. Ombudsmanlar her yıl farklı bir ülkede iki yılda bir de Amerika Birleşik Devletlerinde bir araya gelerek gündemdeki çeşitli konuları tartışarak uluslararası standartların oluşumuna aracılık etmektedirler

ONO’nun internet sayfasında .rgütün amaçları şu şekilde sıralanmıştır:

• Gazetecilik mesleğinin, habercilik alanında yüksek etik standartlar kazanmasına ve bu standartları sürdürmesine yardımcı olmak, bu sayede mesleğin hizmet ettiği insanların gözündeki güvenilirliğini arttırmak,
• Haber ombudsmanları ya da okur temsilcileri için ilkeler belirlemek ve bunları geliştirmek,
• Haber ombudsmanlığının yaygınlaşmasına destek olmak,
• Üyeleri arasında deneyim, bilgi ve fikirlerin paylaşılması için bir platform sağlamak,
• Yayıncılar, editörler, basın konseyleri ve diğer meslek kuruluşlarıyla bağlantılar kurmak, belirli çıkar grupları için s.zcü sağlamak ve medya soruşturmalarına yanıt vermek.

Örgüt 2007 yılında Boston’da gerçekleştirdiği toplantıda bir görev bildirgesi hazırlamış ve sitesinden duyurmuştur. Görev Bildirgesi şöyledir: Haber Ombudsmanı gazeteciliğin uygulamaları ve amaçları hakkında saygıdeğer ve geçerli bir söylemin oluşturulmasını teşvik ederek gazeteciliğin kalitesini korumaya ve geliştirmeye kendisini adamıştır.

1. Haber Ombudsmanının temel amacı, bağlı olduğu haber kuruluşunda saydamlığı teşvik etmektir.
2. Ombudsman, basın .zgürlüğünü korumak, sorumlu ve yüksek kalitede gazeteciliği teşvik etmek için çalışır.
3. Ombudsmanın bir rolü de, görevli olduğu kuruluşun haberleriyle ilgili şikâyetleri kamunun üyeleri adına toplamak ve araştırmaktır.
4. Ombudsman, kendine iletilen şikâyetlere konu olan meseleleri ..züme kavuşturmak için atılacak en uygun adımı önerir.
5. Ombudsman haber tüketicilerinin çıkarları doğrultusunda hareket eden bağımsız bir çalışandır.
6. Ombudsman, bütünüyle tarafsız ve adil kalmak için uğraşır.
7. Ombudsman çıkar çatışmasına neden olabilecek herhangi bir faaliyet taraf olmaktan kendini korur.
8. Ombudsman, gazeteciliğin rolünü ve sorumluluklarını kamuya açıklar.
9. Ombudsman, kamunun beklentileri ile gazetecilerin sorumlulukları arasında aracılık üstlenir.

Basın kuruluşlularında okur temsilcisinin kurum dışında okuyucularla, kurum içinde de haber üretim sürecinde çalışan gazetecilere yönelik olmak üzere iki işlevi vardır. Okur temsilcisi yayında yer alan her türlü haberi fotoğrafı, videoyu ve grafikleri başka bir ifadeyle tüm içeriği doğru, dengeli ve adil olması kriterlerini temel alarak izler. Bu izleme sürecinde okur temsilcisinin rehberi genellikle yayın organının tüketicisi konumundaki okurları, izleyicileri, dinleyicileri ve kullanıcılarıdır. İzlerkitleden gelen eleştiriler okur temsilcisinin kararlarının ve hareketlerini yönlendirir. Okur temsilcisinin görevleri arasında her bakımdan daha iyi bir yayın çıkması için çaba göstermek ve bu doğrultuda izlerkitlenin görüşlerinden yararlanmak ilk sırada yer alır.

Basın kuruluşlarının okur temsilcisi istihdam etmelerinin ardındaki gerekçeler şunlardır:

1. Haberlerin doğru ve dengeli verilip verilmediğini izleyerek yayınlanan haberlerin kalitesini arttırmak.
2. Okuyucuların habercilere daha kolay ulaşabilmelerini sağlayarak habercileri daha güvenilir kılmak.
3. Okuyucuların çeşitli konular hakkındaki kaygıları hakkında basın kuruluşundaki haber çalışanlarını bilgilendirmek.
4. Şikayetlerin ve diğer sorunların yöneltilebileceği sorumlu bir kişi olarak, editörlerin ve haber yöneticilerinin zamandan tasarruf etmelerini sağlamak.
5. Bazı şikâyetleri ..zümleyerek yayın kuruluşu hakkında yüklü tazminat davaları açılmasının önüne geçmek.

Okur temsilcilerinin yerine getirmekle yükümlü oldukları bu görevler onları sıradan bir basın çalışanı olmaktan çıkarıp, yayın kuruluşunun kimliğini, güvenilirliğini ve saygınlığını korumakla yükümlü kişiler haline getirmektedir. Bu nedenle okur temsilcilerinin şu özelliklere sahip olması beklenir:

1. Haber üretim süre.lerini iyi bilmelidir. Bunun içinde deneyimli bir editör ya da muhabir olmalıdır. Basın çalışanlarının işlerini nasıl yaptığı, haberi takip ederken ve yazarken neler düşündüğünü anlayabilmelidir.
2. Basın kuruluşunun hizmet verdiği izlerkitlenin demografik, tarihi ve coğrafi özelliklerini kavrayabilmelidir.
3. İnsanlarla gerçekten samimiyetle ilgilenebilmeli, savunma durumuna geçmeden onları dinleyebilmelidir.
4. Başarılı bir okur temsilcisi güçlü bir karaktere sahip olmalıdır ve her okur temsilcisinin başına gelen “yalnızlıkla baş edebilmeli, psikolojik baskılara dayanıklı olmalıdır.

Okur temsilciliğinin okura sağladığı katkılar şöyle sıralanabilir:

• Yayın kuruluşunun yaptığı hatalara ilişkin kendilerini dinleyecek ve şikâyetlerini ciddiye alacak birinin bulunması,
• Yayın kuruluşunun daha nitelikli yayın yapmasına katkıda bulanabilmek,
• İzlerkitlenin kendini yayının bir parçası olarak görmesini ve katkıda bulunabildiğini hissetmesi anlamına gelmektedir.

Okur temsilcisinin gazeteye katkısı ise şu biçimdedir:

• İzlerkitlenin yayın hakkındaki detaylı görüşünü bilme fırsatını elde etmek,
• Yapılan hatalarla ilgili olarak okurun deşarj olmasını sağlamak,
• Hesap verebilir durumda olarak okur g.zünde güven kazanmak,
• Davalara ve belki mahkûmiyetlere yol açabilecek hukuki uzlaşmazlıkların önüne geçmek anlamına gelmektedir.

Kamu editörlüğünün kurum içi yapılanması ombudsmanlık ve okur temsilciliğinden farklıdır. Kamu edit.rü genellikle editoryal sürecin bir parçasıdır. Ombudsmanlar tamamen kurumlardan bağımsız, okur temsilcileri editoryal sürecin dışında kalarak ama o kurumdan maaşına alarak görev yaparken, kamu editörleri haber üretim sürecinin mutfağında yer alarak aynı amaç için çalışmaktadır.

Kamu editörünün tek görevi üretim süreci içinde haberdeki yanlışlıkları düzeltmek ya da habercilere toplumun hassasiyetlerini hatırlatmak değildir. Kamu edit.rü aynı zamanda okura haberi haberciliğin güçlüklerini anlatmakla da yükümlüdür. Bunu gerçekleştirmesinin en kolay yolu da gazetede kendi köşesinde anlatması, internette blog üzerinden anlatması ya da facebook ve twitter gibi yaygın ve bu işe uygun sosyal medya sitelerini kullanmasıdır. Kamu edit.rün izlerkitleye seslenme çabası bu haliyle haberin arka planını anlatmaktır. Bu iş haberin haberini yapmak olarak da nitelendirilebilir. Bu nedenle kamu editörü yazdığı yazılarla habercilik sürecinin de parçasıdır.

BBC Yayın ilkeleri Kılavuzuna göre şunların yapılması kamu yararınadır:

• Bir suçun ifşa edilmesi ya da ortaya çıkarılması,
• Ciddi anti-sosyal davranışların ifşası,
• Yolsuzluk ya da adaletsizliklerin ifşası,
• Ciddi yetersizlik ya da ihmalin açıklanması,
• Halk sağlığı ve güvenliğinin korunması,
• Bir birey ya da kurum tarafından yapılan bir açıklama ya da eylemin halkı yanıltmasını önlemek,
• Kamuyu ilgilendiren konularda insanların çok daha bilinçli karar vermesine yarayan bilgilerin açıklanması.

BBC’nin yayın ilkelerinin ilk sırasında doğruluk yer almaktadır. Doğruluk BBC’nin sahip olduğu ünün temel taşlarından biri olarak kabul edilmektedir. Bunu desteklemek için habercilerin üzerindeki baskı unsurlarından biri olan zaman faktörüne dikkat çekerek BBC için doğruluk çabukluktan önce gelir demektedirler. Kılavuzda yapılması gerekenler şöyle ifade edilmiştir.

Doğrulara ulaşmak için, ilgili her türlü bilgi ve belge taranmalıdır. Konu tartışmalıysa, bilgilerin yanı sıra konuya ilişkin kanaatlerin de devreye sokulması gerekebilir. Bunu sağlamak için:

• Mümkün olan hallerde ilk elden kaynaklardan doğru bilgileri derlemeli.
• Bilgileri başka kaynaklardan defalarca kontrol etmeli.
• Belgesel kanıtların ve dijital malzemenin gerçekliğinden emin olmalı.
• Katkıcıların dile getirdiği iddia ve ithamları mümkün olan hallerde doğrulatmalıyız.