SİYASAL REJİMLER VE BASINDA ETİK

Yabancı literatürde çoğul hali “media”, tekil hali “medium” şeklinde
isimlendirilen “kitle iletişim araçları” aslında aracılık görevi görürken yöneten-yönetilen ikileminin
arasında bir köprü oluşturma işlevini başlangıçtan itibaren üstlenmiştir.

Sanayi devrimi büyük bir teknolojik gücü üretime getirmiş, böylece kitlesel
üretim gerçekleşmiş, bu ise üretimde otomasyonu ve taşımada büyük kolaylıkları ve hızı ortaya
çıkarmıştır… sanayi devriminin ürünü olan, çağdaş kitle haberleşmesi sistemi ve araçlarıdır.

“iletişim”in temel işlevlerini şu şekilde
sıralamak mümkündür: 1-) Varolmak, 2-) Haberleşmek, 3-) Paylaşmak, 4-) Etkilemek ve Yönlendirmek,
5-) Eğlenmek ve Mutlu Olmak.

Acta Senatus, Acta Urbis, Acta Publica

“Humanizm denince akla gelen olgulardan
biri, 14. ve 15. yüzyıllarda önce İtalya’da belirip kısa bir zaman içinde hemen hemen tüm Avrupa’ya
yayılan, klasik kültüre dayalı ve bu kültürün öz değerlerini günün koşulları içinde yeniden yaşatmayı
amaç edinen kültür akımıdır… bu yeni kültür ortamının Rönesans’ın hazırlanışında büyük etkisi
olmuştur.”

Sanayi Devrimi’nin önemi ise, o güne kadar insanlık tarihinin yeni bir dönemine
evrilmeyi sağlaması ve buna yol açmış olması bakımındandır. Bu evrilme ve dönüşüm Batı toplumunun
sosyo-ekonomik sistemini olduğu kadar sosyo-kültürel yapısını da doğrudan etkilemesi dolayısıyla dikkat
çekicidir. Gazetenin ortaya çıkışında ekonomik etkenler göz ardı edilemez. Sanayi devrimi kadar, Batı’da
ekonomik temel ve işlevleri olan “Haber Kağıtları” ile “Ekonomik Bültenler”in de önemli rolü
bulunmaktadır. Sanayi devrimi ile ekonomik gelişme ve devinim çağdaş anlamdaki gazeteciliğin ortaya
çıkışında dikkat çekici bir işleve sahiptir.

Gazetelerin temelini oluşturan yazılı metinlerin, ekonomik bülten ve haber kâğıtlarından oluşması
kadar, önce Fransa sonralarında ise, Osmanlı’da 18. yüzyıldan başlayarak siyasal amaçlarla gazetenin
kullanımı söz konusudur. Gazetelerin siyasal nedenlere bağlı olarak kullanımı yalnızca, Avrupa’da değil
aynı zamanda Amerika Birleşik Devletleri’nde de gerçekleşmiştir.

Batıda, ilk gazete 1609’da Bremen yakınlarında Ausburg’da, Avis Relation Oder Zeitung adıyla
yayımlanmıştır.

Batı’da basın hareketi Rönesans’ın hemen sonrasında ekonomik
yaşamın da hareketlilik kazanmasının yanı sıra sosyal yaşamdaki değişim ve dönüşümler sonucunda
ortaya çıkmış ve sonraları ivme kazanarak gelişme göstermiştir.

“Bırakınız yapsınlar bırakınız geçsinler” sözü ile Adam Smith aslında döneme damgasını vuran
liberalizmin ruhunu da yansıtmıştır

1. 1776 tarihinde kabul edilen Virginia Haklar Bildirisi, ABD’nin üçüncü Başkan’ı Thomas
Jefferson tarafından kaleme alınmıştır. Daha sonraları ABD Anayasası’nı oluşturacak olan temel
metinlerden biri kabul edilen Virginia Haklar Bildirisi’nin 12. maddesi (The Virginia Bill of
Rights) şu hükümlere yer vermekteydi: “Basın özgürlüğü, özgürlüklerin büyük kalelerinden
biridir ve hiçbir zaman, müstebit∗
hükümetler dışında bir yönetim onu kısıtlayamaz.” (Perin,
1974, s.122)
2. 1789 Fransız İhtilali, 14 Temmuz’da Bastille hapishanesinin basılması ve suçluların
salıverilmesi ile başlar. Daha sonra ise, ihtilalin manifestosu niteliğinde olacak biçimde
yayımlanmış olan İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’nde düşünce ve kanaat özgürlüğüne yer
verilir. 26 Ağustos 1789 tarihli, bu bildirgenin 11. maddesi ise şu şekilde düzenlenmiştir:
“Düşünce ve kanaatlerin özgürce iletilmesi insanın en değerli haklarından biridir. Her yurttaş
özgürce konuşup yazabilir ve basım yapabilir, yalnız yasada öngörülen hallerde bu özgürlüğün
kötüye kullanımından sorumludur.” (İnceoğlu (a), 1994, s.97-98)
3. 15 Aralık 1791 tarihli Amerikan Anayasası’nın İlk Değişiklik Maddesi (The First Amendment)
ise söz ve basın özgürlüğü bağlamında ABD Kongresi’ni bağlayıcı bir hükme yer vermekteydi.
Buna göre hüküm şu şeklide kaleme alınmıştı: Kongre... söz ve basın özgürlüğünü kısıtlayıcı
yasa yapamaz. (Altschull, 1984, s.26)

John Milton (1608-1674) Areopagitica adlı yapıtında “gerçeğin ortaya çıkma süreci/ilkesi” (selfrighting process/principle) kavramını ortaya koymuştur. Bu kavram liberal düşüncenin temelini oluşturan
anlayışın kendisidir.

Dünya üzerinde çeşitli
öğretiler özgürce dolanırken doğru olan da bu düşünceler arasında yerini almıştır. Bizim onun zarara
uğramasına yol açacak biçimde, onu bazı koşullara bağlamamız ve yasaklamamız, doğrunun gücünden,
kuşku duyulması anlamına gelecektir. Doğru, yanlışlarla savaşması için özgür bırakılmalıdır. Özgür ve
açık bir tartışma zemininde doğrunun yanlıştan daha kötü bir duruma düşebileceğini kim iddia edebilir...
Doğrunun, her şeye yeten gücünü kim bilemeyebilir ki? Onun ne siyasete, ne aldatmaya, ne de kendisini
zafere ulaştıracak olan üstünlüğe gereksinimi vardır; bunların hepsi yanlış uygulamaların, onun gücüne
karşı aldıkları önlemler ve yaptıkları savunmalardır. Ona hareket edebilmesi için gereken rahatlığı
sağlayalım, ancak onu uyurken bağlamaya çalışmayalım.

Metelik basını, gazeteciliğin pazara açılması, genel kamuya hitap etmek için siyasal
bağlantılarından uzaklaştığını ilan ederek ‘evrenselleştirilebilir’ normlarını, ilkelerini ve pratiklerini
belirlemeye başladığı sürecin düğüm noktalarından birini teşkil etmektedir. Bu bağlamda, habercilik
etiğinin oluşumu açısından kritik bir dönemi imler. Metelik gazeteleri, ‘haber’in, yorum yazıları üzerinde
ve ‘olgu’ların fikirler üzerindeki zaferine öncülük etmiştir

“Joseph Pulitzer’in 1878’de kurduğu St. Louis Post-Dispatch ve 1883’te satın aldığı New York World
gazeteleri, ‘Yeni Gazetecilik’ adlı gazete akımına örnek oldular. Bu yeni akımın özellikleri arasında,
haber, personel organizasyonu ve yerel haber toplama şebekesini geliştirmek, yeni projeler oluşturmak,
gazeteler için reklam desteği sağlamak, gazete fiyatını iki veya üç sentte tutmak, sütunları kişisellikten
uzak tutmak, yeni sütunlara tarafsızlığı taşımak, çalışan sınıfları desteklemek, çarpıcı resimler ve büyük
başlıklar kullanmak vardı

Nikomakhos Ahlakı adlı yapıtta Aristoteles (M.Ö. 384-322) ahlakın hür iradeyi, gönüllü
davranışı ve bağımsız olarak seçebilmeyi gerektirdiğini ifade eder. Ona göre kişinin ancak bilgisizlik ve
zorlama nedenlerinin dışında, ancak ahlaki sorumluluğu bulunur.

Bütün dünyada olduğu gibi, ülkemiz açısından da değerlendirildiğinde “sosyal devlet” kavramının
literatüre geçişi 1945 sonrasıdır. Diğer yandan sosyal demokrasi, sosyal demokrat gibi deyişlerin de
kullanılmaya başlanması, 1945 sonrasında Batı’nın Sovyet ideolojik yapısı ile bunun aygıtlarına karşı bir
direnç oluşturma çabalarının ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Türkiye bu dönemde gerek ABD’nin
müttefiki gerekse NATO oluşumunun bir parçası olarak hareket etmek durumunda kalmış ve sonuçta da
1961 Anayasası’nda “sosyal hukuk devleti” ifadesinin kullanılması suretiyle o dönem için dünyadaki
genel eğilimin gereği olarak olağan pozisyonunu dönemsel koşulların büyük ölçüde dayatmasıyla
belirlemiştir.

“Basının Dört Kuramı” adlı eserde tanımlayan ve bu
konunun düşünsel alt yapısının oluşumuna önemli katkısı olan Theodore Peterson, özgürlüğün bazı
şartları da beraberinde getirdiğini ve basının toplumsal yaşamdaki ayrıcalıklı yeri ve çağdaş bir toplumda
kitlesel iletişimi sağlayan bir araç olarak, zorunlu biçimde ortaya çıkan sorumluluklarının olduğunu
belirtmiştir.

Bentham ve John Stuart Mill

medyada uluslararası
kökenli büyük sermayenin piyasaya girişi teknolojik ve sermaye birikimi bakımından olumlu bir takım
gelişmeleri doğururken buna karşın ülkelerin ulusal çıkarları ve öncelikleri sıralamasında önemli
değişikliklerin olmasına da yol açmıştır.