MEDYADA TEMEL AYRIMLAR VE ETİĞE İLİŞKİN DEĞERLER

Geniş kitlelere hitap eden; gündelik yaşamda gazete, televizyon, radyo, dergi, internet gibi görsel, yazılı, işitsel basın yayın organları, kitle iletişim araçları en kısa adıyla medya olarak tanımlanmaktadır.

Medyanın amacı önceden kamuyu yaratmak değil, ilgili konularda onları bilgilendirip görüşleri aktarmak olmalıdır. Yoksa medya, etik ilke sınırlarını aşıp maddi açıdan güçlenip siyasi alanlara yaklaşırken hedef kitlesi olan okur ve izler kitle üzerinde güvensizlik yaratabilmektedir. Objektif, doğru, ilkeli, sorumlu gazetecilik anlayışının hakim olduğu bir medya ortamının yaratılması; kamuoyunda oluşması istenen durumları, fikirleri belirlemek, farklılaştırarak sunmak ve medya sektörünün etik ilkelerle özdenetim mekanizmasını benimseme ihtiyaçlarını ortaya koymakla mümkün kılınacaktır.

Medyanın temel görev ve sorumlulukları içerisinde yer alan, kamuyu doğru haberlerle, doğru bilgilendirmek, objektif haber vermek, haberde somut gerçeklik, doğruluk ilkesini atlamamak adına etik ilkeleri her bir kitle iletişim aracında amacına uygun olarak kullanmak ilkeli habercilik anlayışıyla örtüşecektir. Gündemdeki olaylara ilişkin yanlı, yetersiz veya yanlış şekilde bilgilendirilen kamuoyu toplumsal bir hareket veya toplumsal bir ortak düşünce yaratamaz. Kitle İletişim araçlarının temel görevi, en yeni ve dikkat çekici haberleri tarafsız ve yorumsuz izler kitleye; okuyucularına, izleyicilerine ve dinleyicilerine sunmasıdır.

Etik insanın toplumsal ölçekte gerçekleştirdiği ve başkalarını etkileyen sonuçları olan davranışları/eylemleri/yapıp etmeleri ve bunları biçimlendiren düşünme süre.leri ile ilgilidir.

Etiğin somut olarak ortaya çıkışı ü. biçimde olmaktadır:

1. Felsefenin bir ana alanı olarak etik, davranışlar bağlamında iyinin ne olduğu ve nelerin iyi olduğu konusunu ele almakta; insanın ideal davranışlarını formüle etmeyi amaçlamaktadır,

2. Toplum yaşamında etiğin karşılığı, insanların birbirleriyle ilişkilerinde neleri yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiğiyle ilgili bir kurallar kümesi; kısaca genel ahlaktır,

3. Belli bir alanda etkinlik gösteren kişilerin uymaları gereken kuralların belirlendiği ve o alana özgü uygulamalardaki istenen davranışların irdelendiği meslek etikleri; ilk ikiye göre daha yenidir ve bir bakıma onların bir sentezidir. 

Soyut kavramlara dayalı, evrensel ve genel geçerliliğe sahip bir karakter taşıyan etik, doğruyla yanlışı, haklı ile haksızı, iyiyle kötüyü, adil ile adil olmayanı ayırt etmek ve doğru, haklı, iyi ve adil olduğuna inanılan şeyleri yapmaktır. Toplumdan topluma, toplum içindeki farklı gruplara, bu grupların farklı dinsel, cinsel, etnik kimliklerine göre değişen, yazılı olamayan, insanlar arasında uyulması gereken kuralları işaret eden ahlak ise toplum içinde kişilerin benimsedikleri, uymak zorunda bulundukları davranış biçimleri ve kuralları ifade eder.

Etik davranışlar medya çalışanları kapsamında ele alındığında, etik olarak görülen davranış kuralları; doğruluk ve dürüstlük, tarafsızlık ve objektif olmak, meslek sırrı- haber kaynağına saygı ve sadık olmak, haber ve yorum ayrımı, mahremiyet ya da özel hayatın gizliliğine saygı, eleştiri sınırını aşmama- iftira, hakaret, k.tüleme ve asılsız iddialardan kaçınma, cevap ve düzeltme hakkına saygı, kişisel çıkarlara pirim verilmemesi, gerçeklerin kurumsal çıkarlardan önce tutulması ve şiddete, porno yayınlara ve terörizme karşı duruş sergilemektir. 

Düzeltme ve cevap hakkı, “yazılı, görüntülü ve sesli kitle iletişim araçları tarafından, bilinçli ya da bilinçsiz olarak yayımlanan, yanlış bilgileri içeren haberlerin düzeltilmesi, bunlarla ilgili doğru bilgilerin kullanılmasını sağlama hakkı” demektir. Bu kural doğruluk, dürüstlük, objektiflik, eleştiri sınırını aşmama, haksız yere iftira, hakaret ve geçerliği olmayan iddialardan kaçınma ilkeleriyle de alakalıdır.

Etik olmayan davranışların başında haber kaynağının gizliliğinin ihlal edilmesi gelmektedir. Hediye ve bedava seyahatleri kabul etmek, para karşılığı haber yapmak gibi davranışlar da etik dışıdır. Gazetecilerin, gazetecilik mesleği dışında başka işlerle uğraşması da etik açıdan doğru değildir. Gazeteci, kamudan aldığı gü.le onlar adına gerçekleri ortaya koymakla ve tarafsız bir gözlemci sıfatıyla olayları yazmakla sorumludur. Ancak bu yükümlülüğünü yerine getiremeyecek farklı sorumluluklar altına girmesi onun tarafsızlığına ve güvenilirliğine gölge düşürebilmektedir. Gazetecilerin hükümetten maaş almaları da etik olmayan bir davranıştır. Gazetecilerin haberlerine konu olan kişilerin kişilik haklarını ihlal etmeleri; haberlerde bireylerin ırksal, cinsel, dinsel ve kültürel yönden ayrımcılığa ve hakarete uğramaları da etiğe uymayan davranışlardır. Medyada etik olmayan davranışlardan biri de medya iktidar ilişkilerinin içi içe geçmiş olmasıdır.

Gazetecilik, iki farklı etik anlayış çerçevesinde değerlendirilmektedir. Bunlar; “görevci etik anlayışı” ve “yararcı etik anlayışı”dır. Görevci etik anlayışı, Immanuel Kant’a dayandırılmaktadır ve önceden belirlenmiş kurallar, ilkeler ve düsturla ilgilidir. Kant bunu “koşulsuz buyruk” olarak ifade etmektedir. Buna göre, bir kişinin eyleminin evrensel olarak nitelendirilebilmesi için aynı eylemin, davranışın evrensel bir ilke haline gelmesi gerekmektedir. Kant bunu şu şekilde ifade etmektedir: “Öyle davran ki davranışının evrensel bir yasa olmasını arzula.”

Yararcı etik anlayışı ise John Stuart Mill’e dayandırılmakta ve önceden belirlenmiş ilke ve kurallardan çok sonuçlarla ilgilenmektedir. Buna göre doğru ya da yanlışı sonuçlar belirlemektedir. Başka bir ifadeyle en çok insanı mutlu eden davranış etik davranıştır. Gazetecilik açısından bu anlayış günümüzde daha geçerlidir. Yararcı anlayışa göre katı kurallar bir kenara bırakılabilir ve her olay kendi koşulları içinde değerlendirilebilir ve olası sonuçları önceden düşünülüp buna göre karar verilebilir.

Saygın, onurlu ve güvenilir profesyonel ilkeler eşliğinde bir meslek olabilmesi için gazeteciliğin ve gazetecilerin haber toplama ve bilgiyi aktarma aşamasında uyması gereken üç temel kural bulunmaktadır:

• Haber kaynaklarıyla ilişkileri düzenleyen ilkeler,

• Habere konu olan kişilere ilişkin ilkeler,

• Haber toplama yöntemlerine ilişkin ilkeler.

Gazetecilik mesleğinin günümüzde önemli hale gelmesi ile birlikte medya sektöründe; kurumsallaşma, tekelleşme, ekonomik ve siyasi çıkarlar, medya patronlarının farklı iş kollarıyla da olan bağlantıları, yalan ve yönlendirilmiş haberler, kişisel çıkarlar, özel hayata müdahale ve kamu yararının göz ardı edilmesi gibi sorunlar yaşanmaya başlanmıştır.

Medya ahlakı kapsamında ele alınması gereken konulardan birisi olarak kamu yararı 3984 sayılı kanunun 4. Maddesi ile korumaya alınmıştır. İletişim özgürlüğünü halk adına kullananların faaliyetlerini kamu hizmet anlayışıyla, kamu yararı gözeterek organize etmeleri beklenmektedir. Etik ilkelerin çalışanın vicdanına ya da medya kuruluşunun inisiyatifine bırakılması sonucu yaptırım sağlanamaması durumunda hukuk kurallarında etik ilkeler karşılık bulmaktadır. Özel yaşamların kamu yararı adına gizli kameralar, ses kayıt cihazları, habersiz fotoğraf çekme gibi yöntemlerle ihlali hem etik dışı hem de hukuk düzenine aykırı olarak nitelendirilmektedir.

İfade özgürlüğünün bir görüntüsü olan basın özgürlüğü, birçok anayasa, sözleşme ve bildiride ifade özgürlüğünün içinde düzenlenmiştir. Her ne kadar ifade özgürlüğünün bir uzantısı olsa da basın özgürlüğü, haber, düşünce ve bilgilere ulaşma, haber, düşünce ve bilgileri yorumlama ve eleştirme, bu düşünce bilgileri basıp dağıtabilme ve nihayet ortaya yeni bir düşünce ortaya koyabilmeyi içermektedir.

Medya sektöründe kendi kendini denetleme sistemleri; kamuoyu karşısında basını saygın kılmak ve üzerindeki devlet otoritesinin bulunmaması amacıyla oluşturulmuştur. Tüm bu kuruluşlar basın özgürlüğünün k.tüye kullanılmasını, hükümetlerin müdahalesine fırsat vermemek için sektör tarafından kurulmuş gönüllü kuruluşlardır.

Türk basınında ilk çıkan Takvim-i Vekayi gazetesi ile basına farklı kuruluşlarca baskı, sansür ve denetim uygulamaları gündeme gelmiştir. Osmanlı’da basına getirilen ilk yasaklar Ceza Hukukunda yer  alan basınla ilgili maddeler, Matbuat Nizamnamesi, Ali Kararname ve gazetelerin baskıdan önce incelenmesi yönünde alınan Sansür Kararnamesidir.

1938'de kabul edilen Basın Birliği Kanunu; basın çalışanlarının haklarını savunup, mesleğin şeref ve haysiyetini koruyarak, gazetecilik okulları, meslek kursları açmak, uluslararası mesleki anlaşmalar yapmak için varken, kendi kendini denetlemek yerine siyasal iktidarın altında bir organ olmuştur.

1960’lardan sonra gazetecilerin yeni kısıtlamalarla karşılaşmalarını önlemek için Gazeteciler Cemiyeti ve İstanbul Gazeteciler Sendikası bir komisyon kurarak 24 Temmuzda bir basın ahlak yasası ve bu yasayı yürütmekle görevli bir Basın Şeref Divanı Kurulması sağlanmıştır. Türkiye’de ilk defa bu kuruluşla başlayan kendi kendini denetleme; gazeteciler tarafından sadece ceza verici bir örgüt olarak algılanması, teşhir niteliğindeki yaptırımların eksik kalması, Türk Basınında belirli etik standartların kültür mirası olarak geliştirilememiş olması, kamuoyu ve gazetecilerin kendileri tarafından da saygın bir yer edinememesi ile sonuçlanmıştır. 

Türkiye Gazeteciler Cemiyeti’nin oluşumu ve 3 Kasım 1998 tarihinde kabul edip duyurduğu Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi; 6 Şubat 1988 de 141 gazetecinin katılımı ile kurulan Basın Konseyi ve konseyin ilan ettiği 16 maddelik ilkeler medya etiğinin Türk basınında uygulama alanı bulmasını amaçlayan önemli adımlar olarak sayılabilirler.