MEDYA VE ETİK - Deneme Sınavı - 5

Başbakanlığı sırasında
medya ile ilişkilerinden hoşnut olmayan ve medyayı istediği konuma çekebilmek için devletin verdiği
teşvikleri geri isteyen Turgut Özal o dönemde bir medya patronu tarafından şu sözlerle sindirilmeye
çalışılmıştır. “Tehlikeli sulardasınız sayın başbakan. Basın dördüncü değil birinci kuvvettir”

1989 yılında görevinden istifasını açıklamak için
basın toplantısı yapan dönemin TRT genel müdürü Cem Duna tarafından şu sözlerle dile getirilmiştir.
“Başbakanın emri ile geldim, emri ile gidiyorum.” Demokrasi geleneğinin daha gelişkin olduğu ülkelerde
siyasetin kamu yayın kuruluşları üzerindeki gücü ve etkisi daha zayıf olabilmekte ancak yine de varlığını
korumaktadır."

Kamu yayıncılığının sembol
kurumu sayılan İngiliz BBC yayın kuruluşu saygınlık ve güvenilirliğini siyasal iktidarlara karşı yayın
özgürlüğünü korumak için gerçekleştirdiği mücadelelere borçludur.

Medya devi olarak tanımlanan ve küresel satışlarda belirgin egemenlik
sahibi Disney, News Corparation, Viacom, Time Warner gibi şirketlerin yıllık ciroları milyarlarca
Amerikan dolarıyla ifade edilmektedir

Medyanın bilgilendirme görevini serbestçe
yapmasını önleyen sınırlamalar veya düzenleme eksiklikleri medyanın iktidarlara eğilimli yayın
politikaları izlemelerinin önemli bir nedeni olabilmektedir. İstenmeyen haber ve bilgilerin yayınlanmasını önlemek için yayın yasağı konulması, gizlilik kararı alınması ya da devlet sırrı kapsamına sokulması gibi
uygulamalar bu çerçevede değerlendirilebilir.

Medya çalışanlarının çalışma ortam ve koşullarının etik açıdan sorunlu sayılabilecek örneklere yol
açmasında yalnızca çalışanın kasıtlı / bilinçli eylemleri olduğunu düşünmek de eksik, dolayısıyla hatalı
bir yaklaşım olacaktır. Zamana karşı yarış, rating / tiraj kaygısı, teknolojinin sunduğu imkanları
kullanarak etkiyi, ilgiyi artırma gibi koşul ve gereksinimler etik açıdan tartışma yaratan eylemlerin sebebi
olabilmektedirler.

Medya kuruluşları ve mensuplarına kamu kaynaklarından haber ve bilgi aktarılırken, benimsenmeyen
medya kurum ve mensuplarının yasaklanması, dışlanması anlamında kullanılan akreditasyon, açıkça ilan
edilmemekle birlikte siyasal iktidarların değişimine paralel olarak değiştiği gözlenebilen uygulamalar
arasındadır.

London Times gazetesini satın aldıktan sonra ünlü politikacı Margaret
Thatcher’ı desteklemek için kullanmak isteyen Avustralya’lı medya patronu Rupert Murdoch’un, gazete
çalışanlarının istifalara varan tepkileri üzerine “Ben bunca yolu gazetenin iç işlerine karışmamak için mi
teptim” sözleridir

“iletişim”in temel işlevlerini şu şekilde sıralamak mümkündür: 1-) Varolmak, 2-) Haberleşmek, 3-) Paylaşmak, 4-) Etkilemek ve Yönlendirmek, 5-) Eğlenmek ve Mutlu Olmak.

Humanizm denince akla gelen olgulardan biri, 14. ve 15. yüzyıllarda önce İtalya’da belirip kısa bir zaman içinde hemen hemen tüm Avrupa’ya yayılan, klasik kültüre dayalı ve bu kültürün öz değerlerini günün koşulları içinde yeniden yaşatmayıamaç edinen kültür akımıdır... bu yeni kültür ortamının Rönesans’ın hazırlanışında büyük etkisi olmuştur.

“... kentlerin gelişmesine paralel olarak; soylu olmayan, savaşmayan ruhban olmayan ve elinden herhangi bir ince zenaat gelmeyen ve bunlara karşılık ticaretle yaşamını sürdüren yeni bir grup görürüz. Bu gruba ‘burg’da (kentte) oturan anlamına gelmek üzere ‘burjuva’ adı verildi... Daha burjuvanın dünyayı ‘değiştirme ve dönüştürmesine’ birkaç yüzyıl vardır ama gene de artık, ‘burjuva vardır’. Bu arada gene ilginç bir gelişme olarak ve feodal toplumun ‘atomize siyasal yapı’sının çözülmeye başlamasıyla birlikte, ‘iktidarın merkezileşmesini’ görüyoruz. Artık soyluların herhangi bir yönetim gücü kalmıyor, doğrudan doğruya kralların yönetimi altına giriyorlardı.”

Söz konusu dönemin düşünsel bağlamda en önemli aktörlerinin başında Adam Smith (1723-1790) gelmektedir. Adam Smith’in yaşamış olduğu dönem Batı’da liberalizmin ortaya çıktığı dönemdir. “Bırakınız yapsınlar bırakınız geçsinler” sözü ile Adam Smith aslında döneme damgasını vuran liberalizmin ruhunu da yansıtmıştır. Yine 18. yüzyıl aynı zamanda bilim alanında da saf bilimsel verilerin anlam ve değer kazandığı katıksız pozitivist bir dönemi simgelemektedir. Bütün bu anlayışın ardında Rönesans, Reformasyon ve Aydınlanma düşünce yapısı ile felsefelerinin bulunduğunu da ifade etmek gerekmektedir.

1776 tarihinde kabul edilen Virginia Haklar Bildirisi, ABD’nin üçüncü Başkan’ı Thomas Jefferson tarafından kaleme alınmıştır. Daha sonraları ABD Anayasası’nı oluşturacak olan temel metinlerden biri kabul edilen Virginia Haklar Bildirisi’nin 12. maddesi (The Virginia Bill of Rights) şu hükümlere yer vermekteydi: “Basın özgürlüğü, özgürlüklerin büyük kalelerinden biridir ve hiçbir zaman, müstebit∗ hükümetler dışında bir yönetim onu kısıtlayamaz."

8. yüzyılda ortaya çıkan klasik liberal anlayış iyinin, doğrunun ya da güzelin piyasa koşullarında veya serbest pazar ortamında kaçınılmaz olarak öne çıkacağını ve galip geleceğini varsayar. Her ne kadar daha sonraları bu görüşün çoğu zaman mümkün olamayacağı, piyasa koşullarının düzgün ve doğal biçimde çalışmasını bozabilecek pek çok yan etkenin var olduğu da ortaya çıkmıştır.

Basında liberal kuram ve politik alanda liberalleşme olgusu Batı’da yaklaşık 300 yıllık süreçte, toplumsal yapıyı ve kurumları etkilerken bunun ortaya çıkardığı sonuçlar da Batı ve dünya uygarlığı açısından önemli sonuçlar meydana getirmiştir. Sanayi devrimiyle birlikte dünyadaki emperyalist sistem farklı bir boyuta geçmiş ve bu gelişme ekonomik olarak dünyanın az gelişmiş ülkelerinin daha da fazla sömürüye uğramasına neden olmuştur. Batı’da ise gazetecilik alanında, örneğin Amerika Birleşik Devletleri ileİngiltere’de önemli ve dikkat çekici gelişmeler kaydedilmiştir. Örneğin ABD’de “metelik basını” (penny press) 19. yüzyılda gelişme gösterirken gazeteciliğin de yaygınlık kazanmasına yol açmıştır.

“...Metelik basını, gazeteciliğin pazara açılması, genel kamuya hitap etmek için siyasal bağlantılarından uzaklaştığını ilan ederek ‘evrenselleştirilebilir’ normlarını, ilkelerini ve pratiklerini belirlemeye başladığı sürecin düğüm noktalarından birini teşkil etmektedir. Bu bağlamda, habercilik etiğinin oluşumu açısından kritik bir dönemi imler. Metelik gazeteleri, ‘haber’in, yorum yazıları üzerinde ve ‘olgu’ların fikirler üzerindeki zaferine öncülük etmiştir... Çok ucuz fiyatıyla, en az kendisinin altıkatına satılan gazetelerle kolaylıkla rekabet edebilen metelik gazeteleri, bütün vatandaşlar için bilgiye eşit erişim imkânı sağlayıp, tarafsızca sunulan haberleriyle gazeteyi bireysel olarak edinip okuma imkânıtanıması yoluyla gazeteciliği tümüyle farklılaştırdıklarını ilan etmişler, aynı zamanda kolektif olarak siyasette tarafsız olduklarını duyurmuşlardır.”

Sovyet rejimini kuran Bolşevik Devrim’in lideri Lenin, gazetenin yönlendiren ve düzenleyen niteliğe sahip bir propaganda aracı olması nedeniyle, genel anlamda kitle iletişim araçlarının devlet tarafından denetlenmesi gerektiğini söylemiştir.

Ayrıca Lenin, Basın Özgürlüğü Üzerine adlı makalede şunları belirtmektedir: “... ‘Basın özgürlüğü denilen şey, burjuva toplumlarında, fakir halkı, mazlum ve sömürülen kitleleri, gazetelerini milyonlarca basarak, her gün, sistemli ve sürekli bir şekilde, aldatan, uyutan ve onların ahlakını bozan zenginlere ait bir yetkiden ibarettir... Şu anda gerçeği ellerinde tutanlar zenginler ve büyük partilerdir.’... Bolşevik lideri uydurma haber makinesinin devletin elinde istediği gibi kullanılmasını istemektedir... Lenin açıkça söylüyor: ‘Bir gazete sadece bir propaganda ve tahrik aracı değil, aynı zamanda toplumu örgütleme aracıdır da’...”

Soğuk Savaş döneminde, iletişim kanalları ve araçlarının kullanımı kısıtlı iken, 1990 sonrasında ve özellikle internetin kullanılmaya başlaması ile dünyadaki iletişim etkinliği adeta bir çığ gibi büyüyerek, Kanadalı akademisyen ve iletişim kuramcısı Marshall McLuhan’ın öngörüsünde olduğu gibi dünya “küresel köy” haline gelmiştir. “McLuhan yeni elektronik-karşılıklı bağımlılığın, dünyayı bir küresel köy imgesine uygun biçimde yeniden yarattığını belirtmiştir. Küçük bir köyde bir arada yaşarmışçasına birbirinden haberdar olan insanlar bütün dünyayı bir bütün olarak algılayacaktır.”  Bu algının yaratılması ve sürdürülmesinde “iletişim” tartışmasız biçimde ilk sıradadır.

Basında sosyal sorumluluk kuramının düşünsel kaynaklarına eklenecek kaynak bir Anglo- Sakson hayat sistematiğini ve bakış açısını içinde barındıran “Yararcı Felsefe”dir. Buna Anglo-Sakson Pragmatizmi de denilebilir. Yararcı ya da Faydacı Felsefe’nin en önemli temsilcileri, iki İngiliz düşünürüdür. Bunlar, Jeremy Bentham (1748-1832) ve John Stuart Mill (1806-1873)’dir. Jeremy Bentham’a göre Yararcı Ahlak’ın temelinde yatan anlayış: “Olabildiği kadar çok sayıda insanın olabildiği kadar çok mutlu olması”dır.

Haber kuruluşlarınca yapılan maddi hatalar dışındaki tüm hatalar, yanlı tutumlar etik tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Haber kuruluşlarının bu tartışmaları aşmak, olası etik sorunların farkına varmak ve önüne geçmek adına özdenetim mekanizmaları geliştirmiştir. Bunlar

Ombudsmanlık

Okur Temsilciliği

Kamu Editörlüğü

Kurumsal Etik Kurallar.

Habercilik sektöründe “kendi kendini denetim” yöntemine “özdenetim” denmektedir. Sektörünün medya etiğine dönük olarak hataları en aza indirmek kurumsal saygınlık kazanmak, yasalara ters düşen üretimi engellemek adına kendi kendilerine uygulamaya koydukları özdenetim sistemleri, medyanın topluma verdikleri sözdür. Bir başka ifadeyle kurumlar kendi kurallarını açıklayarak kendi sınırlarınıçizmektedirler.