MEDYA VE ETİK - Deneme Sınavı - 12

1558 yılında Papa IV. Paul, ünlü Index Librorum Prohibitorum’u yayımladı; yasaklanan eser ve müelliflere∗ ilişkin bu liste üç kısımdı. Bu belgede yasaklanan ve mahkum edilen belirli kitaplara ait bir liste yer alıyor devamında ise, 62 matbaacının isimleri bulunuyordu. Ayrıca bu matbaacılar tarafından basılmış olan eserlerin, kime ait olursa olsun, okunmaları yasaklanmış ve bu matbaacılara eserlerini bastıranların itikatsız ve imansız sayılacakları açıklanmıştı.

Matbaanın bulunması ve kullanılması 1450’li yılların hemen başında Johannes Gutenberg tarafından kıta Avrupa’sında gerçekleştirilirken, 1470’lerin ikinci yarısında ise, William Caxton İngiltere’de ilk matbaa evini kurmuş ve kitap basmıştır.

Batı’da basın hareketi Rönesans’ın hemen sonrasında ekonomik yaşamın da hareketlilik kazanmasının yanı sıra sosyal yaşamdaki değişim ve dönüşümler sonucunda ortaya çıkmış ve sonraları ivme kazanarak gelişme göstermiştir. Rene Descartes’ın “Cogito Ergo Sum” (Düşünüyorum Öyleyse Varım) şeklindeki ifadesi, aynı zamanda yukarıda da sözünü etmiş olduğumuz akıl verileri ile insanın merkeze gelmesi (hümanizm anlayışı) düşüncesinin en somut ifadesi olarak karşımıza çıkar. Burada Descartes varlık meselesi ile düşünceyi aynı paydada birleştirirken düşünce ve aklın aynı zamanda insan olmanın gereği bir olgu olduğuna da dikkat çekmek ister.

1789 Fransız İhtilali, 14 Temmuz’da Bastille hapishanesinin basılması ve suçluların salıverilmesi ile başlar. Daha sonra ise, ihtilalin manifestosu niteliğinde olacak biçimde yayımlanmış olan İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’nde düşünce ve kanaat özgürlüğüne yer verilir. 26 Ağustos 1789 tarihli, bu bildirgenin 11. maddesi ise şu şekilde düzenlenmiştir: “Düşünce ve kanaatlerin özgürce iletilmesi insanın en değerli haklarından biridir. Her yurttaş özgürce konuşup yazabilir ve basım yapabilir, yalnız yasada öngörülen hallerde bu özgürlüğün kötüye kullanımından sorumludur.”

John Milton, Areopagitica adlı yapıtında şu görüşlere yer vermiştir: Dünya üzerinde çeşitli öğretiler özgürce dolanırken doğru olan da bu düşünceler arasında yerini almıştır. Bizim onun zarara uğramasına yol açacak biçimde, onu bazı koşullara bağlamamız ve yasaklamamız, doğrunun gücünden, kuşku duyulması anlamına gelecektir. Doğru, yanlışlarla savaşması için özgür bırakılmalıdır. Özgür ve açık bir tartışma zemininde doğrunun yanlıştan daha kötü bir duruma düşebileceğini kim iddia edebilir... Doğrunun, her şeye yeten gücünü kim bilemeyebilir ki? Onun ne siyasete, ne aldatmaya, ne de kendisini zafere ulaştıracak olan üstünlüğe gereksinimi vardır; bunların hepsi yanlış uygulamaların, onun gücüne karşı aldıkları önlemler ve yaptıkları savunmalardır. Ona hareket edebilmesi için gereken rahatlığı sağlayalım, ancak onu uyurken bağlamaya çalışmayalım.

Nikomakhos Ahlakı adlı yapıtta Aristoteles (M.Ö. 384-322) ahlakın hür iradeyi, gönüllü davranışı ve bağımsız olarak seçebilmeyi gerektirdiğini ifade eder. Ona göre kişinin bilgisizlik ve zorlama nedenlerinin dışında ancak ahlaki sorumluluğu bulunur.

Basın özgürlüğü ile toplumun düşünsel alt yapısını oluşturan araçlar üzerinde egemen sınıfın oluşturmuş olduğu etki ya da baskıya ilişkin olarak Karl Marx’ın (1818-1883) görüşleri şunlardı: “Egemen sınıfın fikirleri her dönemde egemen fikirlerdir. Yani, toplumdaki maddi gücü yöneten sınıf aynı zamanda entelektüel gücü de yönetmektedir. Maddi üretim araçlarını kendi tasarrufu altında tutan sınıf aynı zamanda zihinsel üretim araçları üzerinde de kontrole sahiptir. Bu nedenle, genel olarak konuşursak, zihinsel üretim araçlarından mahrum kalanların fikirleri, egemen sınıfın fikirlerinin etkisi altında kalırlar”

Almanya’da Hitler 28 Şubat 1933 tarihinde yayınladığı ‘Halkın ve Devletin Korunmasına Dair Kararname’ ile Weimar Anayasası’nın 118. maddesinde yer alan söz ve basın özgürlüğüne ilişkin hükmü yürürlükten kaldırmıştır... Hitler, 4 Ekim 1933 tarihinde çıkardığı Yazı İşleri Müdürleri Kanunu (Schriftleitergesetz)’nda basının nasyonal-sosyalist rejime uygun kamusal görevlerini belirttikten sonra, yazı işleri müdürlerinin gazetelerde yayınlanacak yazı, haber ve resimlerle devletin çıkarlarını korumaya ve nasyonal-sosyalist rejime destek olmaya özen göstermelerini emretmiştir.

Basında sosyal sorumluluk kuramının temelini oluşturan düşünsel kaynaklara bakıldığında ise, bunları şu şekilde ortaya koymak mümkündür: “1-)‘Hutchins Komisyonu Raporu’ olarak da adlandırılan, 1947’de yayımlanmış olan ‘Özgür ve Sorumlu Bir Basın’ başlığını taşıyan raporda yer alan düşünce ve görüşler, 2-)1945’te Associated Press’in Genel Müdürü Kent Cooper tarafından ilk kez ortaya konulmuş olan, ‘Kamunun Bilme Hakkı’ kavramı, 3-)‘Basının Dört Kuramı’ adlı kitapta, Theodore Peterson’un ‘Toplumsal Sorumluluk Kuramı’ adlı makalesinde ortaya koyduğu düşünce ve görüşler, 4-)Jeremy Bentham’ın temellerini attığı, John Stuart Mill’in geliştirdiği ‘Yararcı Felsefe’...”

Küreselleşmenin yansımaları sürecinde karşımıza çıkan en önemli olgulardan biri de “tüketim toplumu” olgusudur. “Kapitalizm, günümüzde, gerçek yaşamın iş saatleri dışındaki boş zamanlarda olduğu gerçeğini topluma yayarak, emek süreci üzerindeki kontrolüyle tamamlamaya çalışmaktadır. Bu süreçteki en önemli rolü de, Frankfurt Okulu düşünürlerinden Theodor W. Adorno’nun ifade ettiği üzere kültür endüstrisi üstlenmektedir. Ona göre, kültür endüstrisi insanlara gündelik yaşamın sorumluluk ve rutinlerinden geçici bir kurtuluş sunmakla birlikte, insanların kurtulmaya çalıştıkları bu dünyanın yapısını aslında daha da güçlendirmektedir.”

Haber kuruluşlarınca yapılan maddi hatalar dışındaki tüm hatalar, yanlı tutumlar etik tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Haber kuruluşlarının bu tartışmaları aşmak, olası etik sorunların farkına varmak ve önüne geçmek adına özdenetim mekanizmaları geliştirmiştir. Bunlar  • Ombudsmanlık • Okur Temsilciliği • Kamu Editörlüğü • Kurumsal Etik Kurallar.

Ombudsman, vatandaşın koruyucusu anlamına gelen İsveççe kökenli bir sözcüktür. Ombudsman modeli İsveç’teki kendi kendini denetleme uygulamasından esinlenerek geliştirilmiştir. Bu uygulamada ombudsman okurların basınla ilgili şikâyetlerini ilettikleri kişidir. Resmi hiçbir kurumla bağı yoktur, maaşı İsveç yayıncılar derneğindeki gazeteciler tarafından ödenir. Bu uygulamanın diğer bir biçimi de basın organının kendi ombudsmanını belirlemesidir. Bu modelde ombudsman rolüne soyunan kişi ilişkide olduğu kurum içinde yazılı eleştiriler yayınlayarak, habercilere mesleki sorumluluklarını hatırlatır.

İngilizce adı Organization of News Ombudsmen olan ve kısaca ONO olarak anılan Haber Ombudsmanları Örgütü sistemin uluslararası düzeyde standartlarını belirleyen kuruluştur. ONO’nun internet sayfasında örgütün amaçları şu şekilde sıralanmıştır:

Bir başka Ombudsmanlık modeli ya da yorumu ise görevin kurum içinden birine verilmesidir. Bu model ilk kez Japonya’da Asahi Shimbun gazetesinde 1922 yılında kurulmuştur. Sistem daha sonra Amerika Birleşik Devletleri’nde geliştirilerek uygulanmıştır. Bu modelde basın kuruluşu Türkçede “okur temsilcisi” olarak karşılık bulan görevliyi kendisi belirler, okur temsilcisi parçası olduğu yayın kuruluşunun çalışanlarına mesleki sorumluluklarını hatırlatır. Kurum içi iletişim kanalları aracılığıyla yazılı eleştiriler yayınlar ve okuyucu şikâyetlerini değerlendirir. Bu Amerika Birleşik Devletlerinde ilk kez Lousville Courier Journal ve Lousville Times’da uygulanmaya başlanmıştır. Bu modelde okur temsilcisinin maaşı okur temsilciliği görevini yürüttüğü basın kuruluşu tarafından ödenir.

Basın kuruluşlularında okur temsilcisinin kurum dışında okuyucularla, kurum içinde de haber üretim sürecinde çalışan gazetecilere yönelik olmak üzere iki işlevi vardır. Okur temsilcisi yayında yer alan her türlü haberi fotoğrafı, videoyu ve grafikleri başka bir ifadeyle tüm içeriği doğru, dengeli ve adil olması kriterlerini temel alarak izler. Bu izleme sürecinde okur temsilcisinin rehberi genellikle yayın organının tüketicisi konumundaki okurları, izleyicileri, dinleyicileri ve kullanıcılarıdır. İzlerkitleden gelen eleştiriler okur temsilcisinin kararlarının ve hareketlerini yönlendirir. Okur temsilcisinin görevleri arasında her bakımdan daha iyi bir yayın çıkması için çaba göstermek ve bu doğrultuda izlerkitlenin görüşlerinden yararlanmak ilk sırada yer alır. Basın kuruluşlarının okur temsilcisi istihdam etmelerinin ardındaki diğer gerekçeler şunlardır: 1. Haberlerin doğru ve dengeli verilip verilmediğini izleyerek yayınlanan haberlerin kalitesini arttırmak. 2. Okuyucuların habercilere daha kolay ulaşabilmelerini sağlayarak habercileri daha güvenilir kılmak. 3. Okuyucuların çeşitli konular hakkındaki kaygıları hakkında basın kuruluşundaki haber çalışanlarını bilgilendirmek. 4. Şikayetlerin ve diğer sorunların yöneltilebileceği sorumlu bir kişi olarak, editörlerin ve haber yöneticilerinin zamandan tasarruf etmelerini sağlamak. 5. Bazı şikâyetleri çözümleyerek yayın kuruluşu hakkında yüklü tazminat davaları açılmasının önüne geçmek.

Ombudsmanlık ya da okur temsilciliği gibi izler kitle ile medya kuruluşları arasında yer alarak kamusal dengenin korunması, yayından kaynaklanan hataların ve sorunların ortadan kaldırılması için geliştirilmiş bir diğer kurum ise “kamu editörlüğüdür”.  Kamu editörlüğünün kurum içi yapılanması ombudsmanlık ve okur temsilciliğinden farklıdır. Kamu editörü genellikle editoryal sürecin bir parçasıdır. Ombudsmanlar tamamen kurumlardan bağımsız, okur temsilcileri editoryal sürecin dışında kalarak ama o kurumdan maaşını alarak görev yaparken, kamu editörleri haber üretim sürecinin mutfağında yer alarak aynı amaç için çalışmaktadırlar.

Kamu editörünün tek görevi üretim süreci içinde haberdeki yanlışlıkları düzeltmek ya da habercilere toplumun hassasiyetlerini hatırlatmak değildir. Kamu editörü aynı zamanda okura haberi haberciliğin güçlüklerini anlatmakla da yükümlüdür. Bunu gerçekleştirmesinin en kolay yolu da gazetede kendi köşesinde anlatması, internette blog üzerinden anlatması ya da facebook ve twitter gibi yaygın ve bu işe uygun sosyal medya sitelerini kullanmasıdır. Kamu editörün izler kitleye seslenme çabası bu haliyle haberin arka planını anlatmaktır. Bu iş haberin haberini yapmak olarak da nitelendirilebilir. Bu nedenle kamu editörü yazdığı yazılarla habercilik sürecinin de parçasıdır.

DYH belirlediği ilkelerde yasaların belirlediği sınırlar bir kenara bırakılacak olursa, gönüllü kuruluşları belirlediği farklı etik kodları kendi kurumsal yapıları ve bünyelerinde yer alan yayın organlarının ilgi alanlarını temel alarak yeniden ele almıştır. İlkeler bu hali ile Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesine de Ekonomi Muhabirleri Derneğinin etik kodlarına da atıfta bulunmaktadır. İlkeler daha başında günümüz habercilik sektörü içinde yer alan finans ve ekonomi haberciliğine atıfta bulunarak bu alanda çalışan habercilere piyasada yönlendirmeyi, mesleğin kendi çıkarları için kullanılmasını engelleyici kurallar koymuştur. Bir başka önemli nokta ise haberci ile kaynak arasındaki ilişkilerin düzenlenmesine yönelik kısımdır. Burada haber kaynağından hediye ya da ayrıcalık kabul etmek, yönetimden izinsiz haber kaynağı ile seyahat etmesi ya da planlamasının önüne geçilmiştir. İlk dört madde içinde yer alan bu hususlar habercilerin haberle ve haber kaynağı ile olan ilişkilerini düzenlemek üzere konulmuştur.

BBC’nin yayın ilkelerinin ilk sırasında doğruluk yer almaktadır. Doğruluk BBC’nin sahip olduğu ünün temel taşlarından biri olarak kabul edilmektedir. Bunu desteklemek için habercilerin üzerindeki baskı unsurlarından biri olan zaman faktörüne dikkat çekerek BBC için doğruluk çabukluktan önce gelir demektedirler. Kılavuzda yapılması gerekenler şöyle ifade edilmiştir. Doğrulara ulaşmak için, ilgili her türlü bilgi ve belge taranmalıdır. Konu tartışmalıysa, bilgilerin yanı sıra konuya ilişkin kanaatlerin de devreye sokulması gerekebilir. Bunu sağlamak için: • Mümkün olan hallerde ilk elden kaynaklardan doğru bilgileri derlemeli. • Bilgileri başka kaynaklardan defalarca kontrol etmeli. • Belgesel kanıtların ve dijital malzemenin gerçekliğinden emin olmalı. • Katkıcıların dile getirdiği iddia ve ithamları mümkün olan hallerde doğrulatmalıyız Kılavuzun doğruluk bölümünde haber toplama, katkıcı bulma, ilanla katkıcı arama, katkıcıların kontrolü, not tutma, bilgilerin kontrolü, dijital işleme, kaynakların tanıtılması, isimsiz kaynaklar, iddia ve ithamların yayınlanması, izleyicilerin yanıltılması, yeniden canlandırmalar, olayların sahnelenmesi ve yeniden sahnelenmesi, haberler ve aktüel programlarda üçüncü kişilerden malzeme kullanımı, haberlerde ve aktüel programlarda arşiv malzemesi kullanımı, piyes ve belgesel piyeslerde arşiv malzemesi kullanımı, arşivlenmiş programlar, istatistiklere ve risklere yer verme, yanlışların düzeltilmesi, programların kontrolü başlıklarının altında doğruluk ilkesinin hayata geçmesi için yapılması gerekenler yer almaktadır.

BBC Yayın ilkeleri Kılavuzuna göre şunların yapılması kamu yararınadır: