MEDYA SOSYOLOJİSİ

Kitle üretiminin yapılabilmesi için, o toplumun veya dünyadaki bir toplumun, kitle iletişimini üretecek bilgi ve araç üretimi seviyesinde olması gerekir.

a. Kitle iletişiminin üretiminin yapılmasını sağlayan teknolojik araçlar ve bu araçların üretimi: Örneğin, bir televizyon stüdyosundaki tüm araçlar ve bu araçların üretimi; bir sinema filminin yapılmasında kullanılan tüm araçlar ve bu araçların üretimini yapan teknolojik araçlar (ve elbette bu teknolojik araçları da üreten araçlar ve onları üreten araçlar).

b. Teknolojik araçları üreten teknolojik bilgi ve bilgi üretimi (çoğu kez gizlidir): Örneğin, bir televizyon stüdyosu araçlarını üreten bilgi, bu bilginin üretimi ve aynı zamanda stüdyodaki araçları üretme.

c. Tüm üretimleri tasarlayan ve yapan kalifiye ve kalifiye olmayan insan emeği: Üretimin yapılması, otomasyon sisteminde olsa bile, üretim için insanın olmasına bağlıdır. İnsanın olmadığı bir otomasyon üretiminin, sosyal yaşam bağlamında hiçbir anlamı yoktur.

ç. Tüm bu üretimlerin örgütlenmesi ve koordinasyonu: Hangi seviyede olursa olsun, üretimin yapılabilmesi, ancak emeğin, bilginin, tüm diğer kaynakların örgütlenmesi, işbirliği içinde harekete geçirilmesi gerekir. Makinelere sahip olunabilir, emeğe ve hammaddelere sahip olunabilir, ama üretim ancak örgütlü faaliyetler ile gerçekleşebilir.

Tüketici, bir iletşim ürünü değil, iletişim ürününün ulaştığı ve ürünü kullanan kesimdir.

Kitle iletişiminin ürünleri birçok gruplara ve alt gruplara ayrılırlar. Gözle görünen ürünlere gazete, dergi, film, müzik ve tv programları gibi isimler verilir. Bu ürünler tüketim için üretilir ve üretileni tüketiciye ulaştıran dağıtım yapısıyla dağıtılır. Aynı zamanda, tüketiciler, kitle iletişiminde, “izleyici, dinleyici, okuyucu” gibi isimlerle üretilir. İzleyicinin üretimi tüketimden geçerek sağlanır. İzleyici tüketmeyle (izleyerek, okuyarak, dinleyerek) sadece kendini yeniden üretmez, aynı zamanda tüm diğer ilgili üretimleri de yeniden üretir.

Profesyonel ideolojiler, sadece profesyonellerin işlerini nasıl yaptıklarını ve kendilerini nasıl görüp değerlendirdiklerini içermez, aynı zamanda, profesyoneller ve işleri hakkında insanlarda olumlu imajlar oluşturmayı içerir. Örneğin yaygın görüşe göre medya profesyonellerinin nesnel olması ve olayları olduğu gibi aktarması gerekmektedir. Ayrıca, medya profesyonelleri, halk için haber ve eğlence değerinde olanları seçerler, çünkü medya kamu bilincinin, isteğinin, vicdanının temsilcisi, halka istediğini veren ve halk için diğer üç gücü denetleyen dördüncü güçtür. Son olarak, yaygın profesyonel pratikte ürün biçimlendirme kuralı şudur: Medya “alışılagelmişi, olağanı” sunmaz. 

Bu yaygın görüşlere karşıt görüşler de mevcuttur. Kitabın ilgili sayfasında bu görüşlere ulaşılabilir.

Medya profesyonellerinin çoğu “iyi, doğru ve dürüst” ideallerle gelirler. Dolayısıyla, bu kişilerin öyle bir profesyonel pratik kalıbına sokulması gerekir ki, “istenen amaca” uygun bir şekilde insanların düşünmesini, hissetmesini, inanca sahip olmasını ve davranmasını sağlama yönünde çalışsınlar. Bu bağlamdaki çabalar, profesyonellerin nasıl yetiştirileceğini de içeren biliş ve davranış yönetimindeki gelişmeyi sağlamak yönünde olmuştur. Bu, belli karakterde, bilişte ve davranış kalıbındaki profesyonel yaratma işinde, elbette en etkili “ikna ve biçimlendirme araçlarının başında” az ücretle çalıştırma, sendikasız çalıştırma, iş güvencesinden yoksun bırakma, kolayca işten atma, işsiz bırakma ve başka yerde iş bulmasını engelleme gelir. Buna, iletişim fakültelerindeki eğitimi “meslek okulu eğitimine dönüştürme çabasını ekleyebiliriz: Toplumu, toplum yapısını, tarihi, sosyal örgütlenmelerin işlevlerini bilen ve daha kötüsü sosyal sorumluluğa dayanarak düşünen insan tehlikeli insandır; onun için, çiviyi neden çaktığını, neden öyle çaktığını ve yaptığının öznel çıkarlar ötesindeki sonuçları üzerinde düşünmek, çiviyi çaktırana “sana düşünesin diye para vermiyorum, çak o çiviyi! Çakmazsan, çakacak çok kişi var!” dedirtir. En iyi profesyonel de “çiviyi çıkara uygun şekilde istendiği gibi çakmayı öğrenen ve çakandır;” Böylece egemen çivi çakma pratiği ve düşünsel yapısı sürdürülür.

Kamu kurumları ve yöneticileri ile iyi geçinme demek, enformasyon kapılarının açılması, aksi ise dışlanma demektir. Bu ilişkisel durumdaki egemenlik de iyi geçinmeyen medya profesyonellerinin bilgi edinme hakkını ortadan kaldırmaktadır.

Soru kökünde verilen faktörler haber içeriğini belirlemektedir. İçeriğin biçimlendirilmesi demek, örneğin, bir haberin içeriğinin “uygun” bir şekilde doldurulması (mesajın uygun bir şekilde paketlenmesi) demektir. Bir filmin veya dizinin çekilmesi ve son-ürün olarak seyir için hazır hâle getirilmesi, bir kitabın yazılıp basılması, bir mizah dergisinin içeriğinin hazırlanıp basılması demektir. İçerik için “neyin uygun” olduğunu da belirleyen çoğu kez, gerçek veya doğru olan değil, paketlemeyi yapan profesyonelin “neyin uygun olduğuna karar vermesine” bağlıdır. Bu “uygunluk” da bireysel, ideolojik, ekonomik ve kültürel çıkarlarla ilişkilidir. İçeriğin biçimlendirilmesi profesyonel pratiklerdeki çıkar hesaplarına ve ideolojilere göre şekil alır. Bu şekil almada, evrenseller idealler, insanlık, dürüstlük, doğruluk, ahlak, gerçeği olduğu gibi sunma, nesnellik, tarafsızlık ve benzeri insan vicdanının en derin özlemleri çok ender olarak yer alır.

Abartarak yanlış temsil: Burada içerik hem yanlıştır hem de bu yanlış abartılmıştır. Buna örnek olarak, Amerikan korku ve dehşet filmlerinde olay çoğu kez “medeniyetten (kentten) ayrılıp doğaya veya “geri kalmış bir köye/ kasabaya” gidenlerin başına gelir. Özel okulların kaliteli eğitim verdiği ve kamu okullarının kalitesiz olduğunun bazı dizilerde sunulması. Sanki Türkiye sabah akşam kokoreç yiyormuş ve bunun durdurulması gerekmiş gibi (veya buna benzer Avrupa’nın bizi aşağıladığı kültürel konularda yapılan haber ve yorumlar), Anadolu kültürünü aşağılayan içerikler.

Eleştirilerin en çok üzerinde durduğu konular şunlardır.

a. Medyanın taraflı olması

b. İçeriğin kalitesinin düşük olması

c. Şiddet içeriğinin çok olması

d. Çocuk ve gençlere kötü örnek oluşturan temsillerle dolu olması

e. Kültür ve ahlaka aykırı içerikle dolu olması

f. Tüketim kültürünü, ahmakça tüketimi teşvik etmesi

g. Anlamlı içerikten yoksun olması

h. Sosyal sorumluluk yerine, medyanın kendi çıkarına hizmet etmesi

i. İnsanları sosyal ilişkiden koparıp “vekaleten ilişkiye” ve hayali ilişkilere sokması

j. Klasik sirk ve ekmek politikalarını desteklemesi: insanları avutmak ve deşarj etmek için Romalıların yoğun kullandığı bir yönlendirme ve uyutma politikasıdır: Eline kuru ekmeği ver ve arenaya gönder.

k. “Truva’nın modern atı” olması: Evimizin en gözde yerini işgal etmesi ve tüm koltukların ve oturanların yüzünü döndüğü kutsal pencere olması.

l. Seksizm, ırkçılık, düşmanlık, mankafalık, bağnazlık, bilgi adına bilgisizlik, duyarlılık adına duyarsızlık ve iyilik adına kötülük ekmesi.

Sosyal sorumlulukla ilgili tartışmalar “sosyal devletin” ve “sosyal devlet politikalarının” yerini yeni-liberal politikaların almasıyla hızla bir kenara itilmiştir. Özel teşebbüs biçiminde örgütlenmiş kitle iletişim medyasının sosyal sorumluluk konusu “serbest rekabet,” “çoğulculuk ve tercih bolluğu,” “halka istediğini vererek hizmet eden medya,” “izleyicinin/tüketicinin özgür tercihler yaptığı” gibi çerçeveler içinde eritilmiştir. Bu eritme, “sosyal medya” denen bilgisayarla aracılanmış internet iletişimi ile desteklenmiştir. Bu desteklemede, internet dışındaki kitle iletişim medyasının “endüstriyel medya, geleneksel medya, klasik medya” olduğu ve onların tek yönlü sorumluluk anlayışı meşrulaştırıldı. İlginç olan, televizyon da sosyal medyadır, çünkü insan yaşamıyla ve ilişkileriyle ilgili hiç bir şey, insanın düşüncesi ve duyguları dahil, sosyalden bağımsız, sosyalin dışında olamaz. Televizyon da “sosyal bir medyadır”, çünkü sosyalin bir parçasıdır. Televizyonun endüstriyel olması, onun sosyal sorumluluktan muaf olduğunu göstermez. Ayrıca, sosyal medya denen medya da endüstriyeldir.

Aslında, kitle iletişimiyle ilgili kontrole/denetime bakıldığında, sadece devletten gelenle sınırlı olmayan ve çok daha etkili diğer denetim yapılarının çalıştığını görürüz. Dolayısıyla denetim çok safhalı ve çok merkezlidir. Bunlar:

• Sosyal örgütlerdeki pratikler ve genel anlam vermeden geçerek yapılır.

• Pazar güçlerinden geçerek gerçekleşen kontroldür.

• Yasal kurumların güçlerinden geçerek olan kontroldür.

• Medyada sahiplik yapısından geçerek olan kontroldür.

• Şirket amaçlarına bütünleşmiş profesyonel pratikler ve ideolojilerle gelen kontroldür.

• Medya profesyonellerinin ideolojilere ve şirket sahiplerinin çıkar ilişkilerine bütünleşmiş kendi-kendini sansür eden pratiklerinden yapılır.

• Medya sahipleri ve üst yöneticileri arasındaki “geçmiş benzerliği” (aynı/ benzer okullardan mezun olma) ve yaşam benzerliği (aynı eğlence yerlerine, balolara, toplantılara, kulüplere gitme) yoluyla gelen kontroldür.

• Kaynakların diğer enformasyon kuruluşlarının kontrolüyle gelen kontroldür.

• Seçilen kaynakların özelliklerinden geçerek olan kontroldür.

• Bu tür kontrollerden geçerek “üretilene alıştırılmış izleyicilerin” katılımıyla desteklenen kontroldür.

Aranan sonuçlara ulaşma ile ilgili gelişmeler, çeşitli kontrol mekanizmalarını da beraberinde getirmiştir. Fakat her kontrolün/denetimin de olumsuz olarak nitelenmemesi gerekir.

Kitle üretiminin yapılabilmesi için, o toplumun veya dünyadaki bir toplumun, kitle iletişimini üretecek bilgi ve araç üretimi seviyesinde olması gerekir.

Kitle iletişiminin üretiminin yapılmasını sağlayan teknolojik araçlar ve bu araçların üretimi: Örneğin, bir televizyon stüdyosundaki tüm araçlar ve bu araçların üretimi; bir sinema filminin yapılmasında kullanılan tüm araçlar ve bu araçların üretimini yapan teknolojik araçlar (ve elbette bu tek- nolojik araçları da üreten araçlar ve onları üreten araçlar).

Teknolojik araçları üreten teknolojik bilgi ve bilgi üretimi (çoğu kez giz- lidir): Örneğin, bir televizyon stüdyosu araçlarını üreten bilgi, bu bilginin üretimi ve aynı zamanda stüdyodaki araçları üretme.

Tüm üretimleri tasarlayan ve yapan kalifiye ve kalifiye olmayan insan emeği: Üretimin yapılması, otomasyon sisteminde olsa bile, üretim için insanın olmasına bağlıdır. İnsanın olmadığı bir otomasyon üretiminin, sosyal yaşam bağlamında hiçbir anlamı yoktur.

4. Tüm bu üretimlerin örgütlenmesi ve koordinasyonu: Hangi seviyede olursa olsun, üretimin yapılabilmesi, ancak emeğin, bilginin, tüm diğer kaynakların örgütlenmesi, işbirliği içinde harekete geçirilmesi gerekir. Makinelere sahip olunabilir, emeğe ve hammaddelere sahip olunabilir, ama üretim ancak örgütlü faaliyetler ile gerçekleşebilir.

Kitle iletişiminin ürünleri birçok gruplara ve alt gruplara ayrılırlar. Gözle görünen ürünlere gazete, dergi, film, müzik ve tv programları gibi isimler verilir.

Kitle iletişimini üretenler, iletişim örgütünde çalışan herkestir. Fakat ürünün karakterinin nasıl olacağını belirleyenler örgütte çalışan herkes değildir. Örgütün (a) genel politikalarına karar verenler örgütün aktif sahiplerinden oluşan en üst kadrodur; (b) örgütün genel politikalarına bağlı olarak oluşturulan günlük yürütme politikalarının ne ve nasıl olacağına karar verenler, örgütün en üst seviyesindeki yöneticilerdir. Bazen sahipler bu yöneticiler arasına da karışırlar; (c) örgüt politikalarına ve amaçlarına uygun bir şekilde kitle iletişimi ürünü biçimlendirerek gerçekleştirenler ise, günlük işin yürümesinde ve denetlenmesinde sürekli olarak yer alan yöneticiler, yardımcıları, orta ve alt seviyede yöneticiler ve her türlü çalışanlardır.

İçeriğin biçimlendirilmesi profesyonel pratiklerdeki çıkar hesapla- rına ve ideolojilere göre şekil alır. Bu şekil almada, evrenseller idealler, insanlık, dürüstlük, doğruluk, ahlak, gerçeği olduğu gibi sunma, nesnellik, tarafsızlık ve benzeri insan vicdanının en derin özlemleri çok ender olarak yer alır. Yer almamasının önde gelen nedenleri: 

Profesyonelin kendi bireysel ideolojisi, inancı, çıkarları, sevileri, nefretleri, bağnazlıkları.

Profesyonelin üstlerinden gelen gerçek veya algılanmış baskılar (örneğin işini kaybetme kaygısı veya patronun çıkarını gerçekleştirerek ona yaranma çabası, işinde takdir görme ve yükselme umudu).

Siyasal ve ekonomik bağlamda çevreden dışlanma korkusu ve kaygısı.

Genel çevrenin ahlak, inanç gibi anlayışla gelen “egemen geleneklerin” ge-

tirdiği baskılar.

Devlet ideolojisinin getirdiği yasal ve cezalandırma baskıları.

Bir siyasal, dinî veya çıkar grubunun bir parçası olma ve o grubun çıkarına

ve ideolojisine uygun iş yapma.

Bunların dışında çıkar bağları nedeniyle çevreden gelen akla gelebilecek

her tür belirleyici öğeler.

Abartarak yanlış temsil: Burada içerik hem yanlıştır hem de bu yanlış abar- tılmıştır. Buna örnek olarak, Amerikan korku ve dehşet filmlerinde olay çoğu kez “medeniyetten (kentten) ayrılıp doğaya veya “geri kalmış bir köye/ kasabaya” gidenlerin başına gelir. Özel okulların kaliteli eğitim verdiği ve kamu okullarının kalitesiz olduğunun bazı dizilerde sunulması. Sanki Tür- kiye sabah akşam kokoreç yiyormuş ve bunun durdurulması gerekmiş gibi (veya buna benzer Avrupa’nın bizi aşağıladığı kültürel konularda yapılan haber ve yorumlar), Anadolu kültürünü aşağılayan içerikler.

Abartma yerine azaltılmış temsil: Bu tür temsil, aslında temel olarak birkaç nedenle yapılır: Birincisi, vermek zorunda kalındığı için verilir ve mümkün olduğu kadar az ve kenar köşede verilerek geçiştirilir. İkincisi, temsil sayıca azdır ve önemsizleştirmek, önemsizleştirerek kötü göstermek için yapılır. Üçüncüsü “garnitür” olarak veya “küçük bir farklı istisna” olarak sunulur. Zaman zaman, “bizi kandıran” dilencilere ve “ahlakımızı bozan” hayat ka- dınlarına saldıran haberler böyledir. Dinsel, tarikatsal ve ırksal azınlıkların ancak kriz dönemlerinde ele alınması da ender olanlar arasındadır. Diğer ülkelerde yaygınlaşan başkaldırılar, “demonstrasyon/gösterme etkisiyle” ülkeye de sıçrayacağı kaygısıyla ya hiç gösterilmez ya da geçiştirilir.

Kitle iletişiminde sosyal sorumluluk, aynı zamanda, toplumun kendisine “bakması” ve kendisinde gördüğü doğru yanları tutup geliştirmesi ve doğru olmayan, eksik olan veya yanlış olan yanları da düzeltmeye çalışması demektir.

Sosyal sorumluluk konusu kitle iletişiminde çözülmesi oldukça güç bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Çözülmesinin zorluğu, (a) özel çıkar ile genel çıkarın örtüşmemesinden, (a) özel çıkar ile genel çıkar arasında- ki uyumsuzluktan, (c) özel çıkarın, güç ve çıkar uygulaması nedeniyle medyada yaygın temsilinden ve bundan ilgili insanların rahatsızlık duymasından, (d) özel çıkarların genel çıkarı ancak özel çıkarla uyumlu olduğu durumda temsilinden kaynaklanmaktadır.

Kitle iletişimiyle ilgili olarak, medya faaliyetleri sonucunda (a) sosyal sorum- luluk konularının çıkması, (b) devleti yöneten güç yapısının çıkarını gerçekleştir- me yerine yanlış yapılanları açığa vurma ve eleştirinin ortaya çıkması, (c) farklı çıkar grupları arasındaki çatışma ve çekişmeler, (d) medya pratiğinin doğasının gerçek ve potansiyel sonuçları ile ilgili kaygılar ile “sosyal sorumluluk” için sosyal denetim düşüncesini ve faaliyetlerini de beraberinde getirdi.

Türkiye’de iletişim alanına ilişkin ilk akademik çalışma bir gazeteci tarafından (Ahmet Emin Yalman) ABD’nin Columbia Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde yapılmıştır.