MEDYA EKONOMİSİ VE İŞLETMECİLİĞİ

“Uluslararasılaşma”, küreselleşme çerçevesinde medya alanındaki çokuluslu şirketlerin egemenliğini ifade etmektedir.

Medya alanındaki “Yoğunlaşma” kavramı ise, tekelleşme anlamına gelmektedir.

Herbert Schiller, 1960’lı yıllarda ortaya çıkan iletişim endüstrilerinin yoğunlaşması eğilimini, gelişmiş ülkeler için medyanın “özelleşmesi” ve “ticarileşmesi” olarak tanımlamıştır. Öte yandan, Schiller, azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için ise bu durumu, “kültür emperyalizmi” kavramıyla açıklamıştır.

Özellikle son yıllarda, medya mülkiyeti daha az sahiplik altında yoğunlaşmıştır. Hiçbir ticari gücün tıpkı devletin olduğu gibi haberleri egemenliği altında tutmaması gerektiğini savunan Ben Bagdikian (1992), medya devlerinin sanki özel bir enformasyon bakanlığı kurduğuna vurgu yapmaktadır.

“Tekelleşme eğilimi”, somut olarak var olan firmaların büyüyüp gelişmesi, daha az büyük ya da daha az güçlü olanların ise ortadan kaybolması biçiminde ortaya çıkmaktadır.

Medya alanında görülen en yaygın tekelleşme biçimlerinden biri olan “yatay tekelleşme”,  “şirketlerin, belirli bir alt sektörde birden fazla ürünle ya da kuruluşla o sektördeki farklı hedef kitleleri ve dolayısıyla piyasayı kontrol etmeye çalışmalarıdır”. Örneğin, genel izleyiciye seslenen bir televizyon kanalının yanı sıra, bir de haber kanalı, spor kanalı kurmak ya da farklı okurlara   seslenen gazeteler çıkarmak bu tip tekelleşme örnekleridir.

Tekelleşmenin üçüncü göstergesi olarak tanımlanan “çapraz tekelleşme/bütünleşme”, “çeşitlenme” ya da “çapraz mülkiyet”, önceleri tek bir kitle iletişim aracı çerçevesinde etkinlik gösteren kuruluşların, başka alanlara da el atarak etkinliklerini yaygınlaştırmalarıdır. Bu tür bir gelişme, birçok ülkede günlük basın, periyodik basın, kitap yayımcılığı alanlarından taşmış ve elektronik kitle iletişim araçları olan radyo-televizyon yayıncılığı ile internet yayıncılığını da kapsar bir nitelik kazanmıştır. Ayrıca, medya alanında etkinlik gösteren bir holdingin sanayi ve hizmet sektörlerinde büyük yatırımlarının olması da çapraz tekelleşmeyi açıklamaktadır.

Tekelleşmenin uzun dönemli etkilerinden en önemlisi medya içeriklerindeki “tektipleşme” eşdeyişle, benzeşmedir. Tekelleşme, kültürel ürünün tektipleşmesine neden olmaktadır.    W. Russell Neuman’a göre, çoğu insanın medyadan duydukları ve gördükleri, dünya görüşü ve içerik açısından dikkat çekecek biçimde tektiptir ve bu yapısal bir sorundur.

Bugün, küresel medya pazarı temel olarak yedi çokuluslu şirketin egemenliği altındadır. 1. Disney, 2. AOL-Time Warner, 3. Sony, 4. News Corporation, 5. Viacom, 6. Vivendi, 7. Bertelsmann. Yukarıdaki şirketlerin hiçbiri pazara bir medya şirketi olarak girmemiştir. Medya sektörüne girişleri ise 1990’lı yılların başına denk gelmektedir. Hepsi de 2001 yılının dünyanın en büyük 300 finansal olmayan şirketler listesinde yer almaktadır. Bu şirketlerin temel etkinlik alanları öncelikle ABD olmakla birlikte, sadece üçü (Disney, AOL-Time Warner ve Viacom) gerçek anlamda ABD kökenlidir. Sony Japon, Vivendi Fransız, Bertelsmann Alman ve News Corporation ise Avustralya kökenlidir.

Türkiye medyasının bazı dergi gruplarına önce isim haklarını satmışlar, bir süre sonra da ortak olmuşlardır. Özellikle dergicilik alanında, küresel medya devleri ile kurulan ortaklıklar (Cosmo, Bazaar, Elle, Marie Claire, National Geographic, Traveller, Life, Business Week gibi dergiler) hep küreselleşme eğiliminin dışında kalmamak adına atılmış önemli adımlar olarak sunulmaktadır.

Devlete ait kuruluşların devlet tekelinde güçlendirilmesi

Monopol

Medyada tekelleşme

Çapraz promosyon

Deregülasyon

Yöndeşme

Devlet yayıncılık tekelinin güçlenmesi

Toplumsal sorumluluk anlayışının benimsenmesi

Çapraz tekelleşme

Yatay tekellleşme