MEDENİ USUL HUKUKU

Türk medeni yargılama hukukunda en son kabul edilen kanun yolu, istinaftır.

Yargılamanın iadesi  yolunun amacı ise, kesinleşmiş ilk derece mahkemesi kararlarına karşı, Kanunda tahdîdî olarak belirtilen ağır yargılama hataları nedeniyle başvuru yolunu açarak, davanın yeniden görülmesini ve böylece doğru karar verilmesini sağlamaktır.

Kural olarak, ilk derece mahkemelerinden verilen nihai kararlara karşı istinaf yoluna başvurulabilir. Nihai kararlara karşılık, ara kararlarına karşı istinaf yoluna başvurulması mümkün değildir. Ancak, ara karar ve nihai karar yanında, geçici kararlar olarak nitelendirilebilecek ihtiyati tedbir, ihtiyati haciz kararlarına karşı istinafa başvuru imkânı tanınmıştır. Buna göre, ihtiyati tedbir ve ihtiyati haciz taleplerinin reddi kararlarına
ve bu taleplerin kabulü hâlinde, itiraz üzerine verilecek kararlara karşı istinaf yoluna başvurulabilir (HMK m. 341, I). Geçici hukukî korumalar bağlamında istinaf
yolunun açılması, sadece ihtiyati tedbir ve ihtiyati haciz için tanınmıştır. Bunların
dışında kalan diğer geçici hukukî koruma kararlarına (örneğin delil tespiti) karşı,
kanunda aksine bir düzenleme olmadıkça istinafa başvurulamaz

stinaf sebepleri, maddî hukuk kurallarına aykırılık (hukukî sorunun yanlış çözülmesi), usûl kurallarına aykırılık (hatalı veya eksik yargılama yapılması) ve maddî sorun hakkında yanlış sonuca varılması (vakıa tespitlerindeki hatalar) olmak üzere üç gruba ayrılabilir.

İstinafa başvuru süresi iki haftadır. Bu süre, ilâmın usûlen taraflardan her birine
tebliğiyle işlemeye başlar. İstinafa başvuru süresi bakımından özel kanun hükümleri farklı süreler öngörebilir (HMK m. 345).

İstinafa başvuru süresi iki haftadır. Bu süre, ilâmın usûlen taraflardan her birine tebliğiyle işlemeye başlar. İstinafa başvuru süresi bakımından özel kanun hükümleri farklı süreler öngörebilir (HMK m. 345). Örneğin, icra mahkemesi kararlarına karşı ise, tefhim veya tebliğ tarihinden itibaren on gün içinde istinafa (5311 s. lı K. ile değişik 2004 s. lı İİK m. 363, I) başvurulabilir.

Kural olarak istinafa başvurulması, ilk derece mahkemesi kararının (ilâmın) icrasını durdurmaz.Bazı mahkeme kararları ise, ancak kesinleşmelerinden sonra icra edilebilir. Kanuna göre, kişiler hukuku, aile hukuku ve taşınmaz mal ile ilgili aynî haklara ilişkin kararlar kesinleşmedikçe icra edilemez (HMK m. 350, II). Bu tür kararlar en erken, taraflarca istinafa başvurulmaması halinde, iki haftalık istinaf süresinin sona ermesiyle icra edilebilirler. Soybağının tespiti de aile hukukundan doğan bir uyuşmazlıktır.

İstinabe, bir mahkemenin yargı çevresi dışında yapılacak işlemler için, o yer  mahkemesinden hukukî yardım talep edilmesidir. Örneğin, davaya bakan mahkemenin yargı çevresi dışında ikamet eden bir tanık, bulunduğu yerdeki mahkeme tarafından istinabe yoluyla dinlenebilir veya delil tespiti yapılabilir.

Bölge Adliye Mahkemelerinin kararlarına karşı başvuruşacak kanun yolu temyizdir.

Temyiz incelemesini yapmakla görevli yargı merci Yargıtay’dır (YK. m. 1). Bölge adliye mahkemesinin hukuk davalarında verilen kararlarının temyiz incelemesini Yargıtay’ın ilgili hukuk daireleri yapar.

Kanunda her ne kadar bir ayrım yapılmamışsa da kanun yolu, geniş anlamda ve dar anlamda kanun yolu olarak ikiye ayrılabilir. Geniş anlamda kanun yolu, mahkemeler tarafından verilen her tür kararın bir başka mahkeme tarafından bir kez daha gözden geçirilmesi ve hatalı ise düzeltilmesini sağlayan bir denetim yoludur. Dar anlamda kanun yolu ise, mahkemelerin kesinleşmemiş nihai kararlarına karşı başvurulan ve bir üst mahkeme tarafından kararın denetlenmesini ve düzeltilmesini sağlayan başvuru yoludur. Bu bağlamda yargılamanın iadesi geniş anlamda kanun yolu, istinaf ve temyiz ise dar anlamda kanun yolu olarak sınıflandırılabilir. Geniş ve dar anlamda kanun yolu ayrımının yanında, öğretide ve uygulamada olağan ve olağanüstü kanun yolu ayrımı yapılmaktadır. Olağan kanun yolu, henüz kesinleşmemiş nihai kararlara karşı başvurulan, başka bir deyişle kararın kesinleşmesini erteleyen kanun yolu; olağanüstü kanun yolu ise, kesinleşmiş mahkeme kararlarına karşı başvurulan kanun yoludur. Kesinleşmiş mahkeme kararından kasıt, kanun yoluna başvuru imkânı olmadığı için verildiği anda kesin hüküm teşkil eden ve değiştirilemeyen veya olağan kanun yolu incelemelerinden geçerek kesinleşen ve başka bir olağan kanun yolu ile değiştirilmesine olanak bulunmayan mahkeme kararlarıdır. Bu ayrıma göre, istinaf ve temyiz olağan kanun yolları, yargılamanın iadesi ise olağanüstü kanun yoludur. Dar ve teknik anlamda kanun yolu, erteleyici ve aktarıcı etki olmak üzere iki temel özelliğe sahiptir. Erteleyici etki, kanun yoluna başvurulmasının mahkeme kararının kesinleşmesini ertelemesi (geciktirmesi) anlamına gelir. Aktarıcı etki ise, kararın bir üst mahkeme tarafından incelenmesi ve gerektiğinde kaldırılarak değiştirilmesi veya bozulması anlamına gelir. İstinaf, ilk derece mahkemesinin kararlarının bir üst mahkeme olan bölge adliye mahkemeleri tarafından incelenmesini; temyiz ise, bölge adliye mahkemesinin ve bazı hallerde ilk derece mahkemesinin kararlarının adli yargı kolunda en üst mahkeme olan Yargıtay tarafından incelenmesini sağladığından, hem erteleyici hem de aktarıcı etkiye sahiptir. Ancak, yargılamanın iadesi başvurusu, kesinleşmiş bir mahkeme kararına karşı, davanın esası hakkında karar veren ilk derece mahkemesine yapılacağından ve bu talep hakkında aynı ilk derece mahkemesi karar vereceğinden, erteleyici ve aktarıcı etkiye sahip değildir.

İstinaf sebepleri, maddî hukuk kurallarına aykırılık (hukukî sorunun yanlış çözülmesi), usûl kurallarına aykırılık (hatalı veya eksik yargılama yapılması) ve maddî sorun hakkında yanlış sonuca varılması (vakıa tespitlerindeki hatalar) olmak üzere üç gruba ayrılabilir.

Usûl kurallarına aykırılık, ilk derece mahkemesinin kararını etkileyen usûli hatalar ve eksiklikler bulunması anlamına gelir. Usûl kurallarına aykırılık, usûl hukukuna ilişkin mutlak istinaf sebepleri ve nispi istinaf sebepleri olarak iki alt gruba ayrılabilir. Mutlak istinaf sebepleri, ilk derece mahkemesinin hükmünü etkileyip etkilemediğine bakılmaksızın, bölge adliye mahkemesince resen dikkate alınması gereken önemli ve ağır usûl hatalarıdır. Bu gruba giren istinaf sebeplerinin bir bölümü Hukuk Muhakemeleri Kanununun 353. maddesinde düzenlenen duruşma yapılmadan karar verilebilecek hallerdir. Buna göre, davaya bakması yasak olan hâkimin karar vermiş olması; ileri sürülen haklı ret talebine rağmen reddedilen hâkimin davaya bakmış olması; mahkemenin görevli ve yetkili olmasına rağmen görevsizlik veya yetkisizlik kararı vermiş olması veya mahkemenin görevli ya da yetkili olmamasına rağmen davaya bakmış bulunması veyahut mahkemenin bölge adliye mahkemesinin yargı çevresi dışında kalması; diğer dava şartlarına aykırılık bulunması; mahkemece usûle aykırı olarak davanın veya karşı davanın açılmamış sayılmasına, davaların birleştirilmesine veya ayrılmasına, merci tayinine karar verilmiş olması; tarafların davanın esasıyla ilgili olarak gösterdikleri delillerin hiçbiri toplanmadan veya gösterilen deliller hiç değerlendirilmeden karar verilmiş olması başlıca mutlak istinaf sebepleridir.

İstinafa başvuru süresi iki haftadır. Bu süre, ilâmın usûlen taraflardan her birine tebliğiyle işlemeye başlar. İstinafa başvuru süresi bakımından özel kanun hükümleri farklı süreler öngörebilir (HMK m. 345). Örneğin, icra mahkemesi kararlarına karşı ise, tefhim veya tebliğ tarihinden itibaren on gün içinde istinafa (5311 s. lı K. ile değişik 2004 s. lı İİK m. 363, I) başvurulabilir.

Bölge adliye mahkemesinde, ilk derece mahkemesinde geçerli olan yargılama usûlü uygulanacak olmakla birlikte, istinaf esasen bir kanun yolu denetimi olduğundan, ilk derece mahkemesinde yapılabilecek bazı usûl işlemlerine istinafta izin verilmemiştir. Bu bağlamda, bölge adliye mahkemesinde bazı işlemlerin yapılması yasaklanmıştır. Hukuk Muhakemeleri Kanununun 357. maddesine göre, bölge adliye mahkemesi hukuk dairelerinde karşı dava açılamaz; davaya müdahale talebinde bulunulamaz; davanın ıslahı ve 166. maddenin birinci fıkrası hükmü saklı kalmak üzere davaların birleştirilmesi istenemez; bölge adliye mahkemesince resen göz önünde tutulacaklar dışında, ilk derece mahkemesinde ileri sürülmeyen iddia ve savunmalar dinlenemez ve yeni delillere dayanılamaz.

Hukuk Muhakemeleri Kanununun 362. maddesine göre, aşağıdaki kararlar temyiz edilemez: • Miktar veya değeri Kanunda öngörülen ve HMK Ek Madde 1 uyarınca her yıl yeniden değerleme oranına göre artırılarak belirlenen parasal sınırı geçmeyen davalara ilişkin kararlar temyiz edilemez. Alacağın tamamının dava edilmiş olması hâlinde, kararda asıl talebinin kabul edilmeyen bölümü parasal sınırı geçmeyen tarafın temyiz hakkı yoktur. Alacağın bir kısmının dava edilmiş olması durumunda ise, kesinlik sınırı alacağın tamamına göre belirlenir. Hukuk Muhakemeleri Kanununda öngörülen parasal sınır, iş mahkemeleri ve icra mahkemelerinin görev alanına giren dava ve işlerde verilen istinaf mahkemesi kararları için de geçerlidir (7036 s. lı İMK m. 7.III, III; 2004 s. İİK m. 364, I). • Kira ilişkisinden doğan ve miktar veya değeri bakımından temyiz sınırının üzerinde olan alacak davaları hariç olmak üzere, Hukuk Muhakemeleri Kanununun 4. maddesi ve diğer özel kanunlardaki hükümler uyarınca, sulh hukuk mahkemesinin görevine girdiği belirtilen davalarla ilgili kararlar temyiz edilemez. Bununla beraber, kira ilişkisinden doğan ve miktar veya değeri itibarıyla temyiz edilebilen alacak davaları ile 23/6/1965 tarihli ve 634 sayılı Kat Mülkiyeti Kanunundan doğup taşınmazın aynına ilişkin olan davalarda verilen sulh hukuk mahkemesi kararları temyiz edilebilir. • Yargı çevresi içinde bulunan ilk derece mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözmek için verilen kararlar ile merci tayinine ilişkin kararlar temyiz edilemez. • Çekişmesiz yargı işlerinde verilen kararlar temyiz edilemez. Hukuk Muhakemeleri Kanununun 383. maddesine göre, aksine bir düzenleme bulunmadıkça, çekişmesiz yargı işlerine de sulh hukuk mahkemesinde bakılır. • Soybağına ilişkin sonuçlar doğuran davalar hariç olmak üzere, nüfus kayıtlarının düzeltilmesine ilişkin davalarla ilgili kararlar temyiz edilemez. • Yargı çevresi içindeki ilk derece mahkemeleri hâkimlerinin davayı görmeye hukukî veya fiilî engellerinin çıkması hâlinde, davanın o yargı çevresi içindeki başka bir mahkemeye nakline ilişkin kararlar temyiz edilemez. • Geçici hukukî korumalar hakkında verilen kararlar temyiz edilemez.

Maddî hukuk kurallarına aykırılık somut olayda uygulanması gereken maddî hukuk kurallarının veya irade serbestinin geçerli olduğu uyuşmazlılar bakımından taraflar arasındaki sözleşme hükümlerinin hiç uygulanmaması veya yanlış uygulanması şeklinde ortaya çıkabilir. Hukuk kurallarının hiç uygulanmaması, hukuk normunun tespitinde hata olup, bir hukuk normunun var olup olmadığı veya geçerli olup olmadığı konusunda hata edilir. Örneğin, yürürlükte olan bir kanun maddesinin dikkate alınmaması ve somut olaya uygulanmaması hukukun hiç uygulanmaması şeklinde ortaya çıkar. Hukuk kuralının yanlış uygulanması ise, tespit edilen vakıalara uygun olan hukuk kuralının uygulanmasında hatadır. Hukuk kuralının yorumunda veya somut olaya altlanmasında hataya düşülmesi, hukukun uygulanmasında hatadır.

Tarafların külli ve cüzi halefleri, katıldığı davalar bakımından Cumhuriyet savcısı, dava arkadaşlığı hallerinde her bir ihtiyari dava arkadaşı veya mecburi dava arkadaşlığında birlikte hareket etmek kaydıyla mecburi dava arkadaşları; davaya müdahale halinde tarafla birlikte feri müdahil veya tek başına asli müdahil bölge adliye mahkemesinin kararını temyiz edebilir.

Kural olarak yargılamanın iadesi yoluna başvuru süresi üç aydır. Ancak bu süre, her hâlde iade talebine konu olan hükmün kesinleşmesinden itibaren on yıldan daha fazla olamaz. Üç aylık ve on yıllık başvuru süreleri hak düşürücü sürelerden olduğundan, süresi içinde başvuru yapılıp yapılmadığı mahkeme tarafından resen incelenir (HMK m. 379, I).

Kanunda yargılamanın iadesi talebinin “karar veren mahkemece” inceleneceği söylenmiş, ancak bu mahkemenin ilk derece mahkemesi mi, bölge adliye mahkemesi mi veya her ikisi mi olduğu konusunda açıklık getirilmemiştir. Yargılamanın iadesi ile amaçlanan, ilk derece mahkemesinin nihai kararının tamamen hükümsüz sayılmasına neden olan ağır hatalar nedeniyle, ilk hükmün iptal edilmesi ve davanın esası hakkında yeni bir inceleme yapılarak hükmün değiştirilmesidir. Eğer ilk derece yargılamasını da etkileyecek bir yargılamanın iadesi sebebi varsa, hem ilk derece yargılaması hem de istinaf incelemesi hükümsüz hale geleceğinden; söz konusu usûl hatalarını giderecek yeni bir yargılama yapılması sağlanmalıdır. Bu nedenle yargılamanın iadesi başvurusu kararı veren ilk derece mahkemesine yapılmalıdır. İlk derece mahkemesi tarafından görülen yargılamanın iadesi davasında verilen karara karşı süresi içinde istinaf yoluna başvurulabilir.