MEDENİ USUL HUKUKU

Bağımsızlığın kapsamı, esas itibariyle Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaate göre hüküm vermektir (AY m. 138, I). Ancak, bu anlamda bağımsızlığın fiilen gerçekleştirilebilmesini sağlayabilmek için, sözü edilen 138 ve 140. maddelerde aşağıdaki düzenlemeler de yer almaktadır: • Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez, genelge gönderemez, tavsiye ve telkinde bulunamaz (AY m. 138, II), • Görülmekte olan bir dava hakkında Yasama Meclisinde, yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz, görüşme yapılamaz veya herhangi bir açıklamada bulunulamaz (AY m. 138, III), • Yasama ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarına uymak zorundadır; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarını hiçbir suretle değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez (AY m. 138, IV) • Hâkimler, kanunda belirtilenlerden başka resmî ve özel hiçbir görev alamazlar (AY m. 140, V).

Söz konusu güvenceleri şöylece sıralamak mümkündür: • Hâkimler (ve savcılar) azlolunamazlar (AY m. 139, I). • Hâkimler (ve savcılar), kendileri istemedikçe, Anayasada belirtilen yaştan önce emekliye sevkedilemezler (AY m. 139, I). Bu yaş, Anayasanın 140. maddesinin 4. fıkrasında altmışbeş olarak belirlenmiştir. • Hâkimler (ve savcılar), bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık, ödenek ve diğer özlük haklarından yoksun bırakılamazlar (AY m. 139, I). • Mesleğe kabul, tayin, terfi, denetim, disiplin ve meslekten çıkarma işleri bağımsız bir organ olan Hâkimler ve Savcılar Kurulu tarafından yerine getirilir. (AY m. 159, VIII). • Hâkimlerin (ve savcıların) nitelikleri, atanmaları, hakları ve ödevleri, aylık ve ödenekleri, meslekte ilerlemeleri, görevlerinin ve görev yerlerinin geçici veya sürekli olarak değiştirilmesi, disiplin işlemleri, meslekten çıkarmayı gerektiren suçluluk veya yetersizlik halleri, meslek içi eğitimleri gibi, mesleğin yürütülmesiyle ilgili bütün hususlar ve özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir (AY m. 140, III).

aşağıdaki hâllerde hâkim davaya bakamaz, talep edilmese bile çekilmek zorundadır: • Kendisine ait olan veya doğrudan doğruya ya da dolayısıyla ilgili olduğu davada, • Aralarında evlilik bağı kalkmış olsa bile eşinin davasında, • Kendisi ve eşinin altsoy veya üstsoyunun davasında, • Kendisi ile arasında evlatlık bağı bulunanın davasında, • Üçüncü derece de dahil olmak üzere, kan veya kendisini oluşturan evlilik bağı kalksa dahi kayın hısımlığı bulunanların davasında, • Nişanlısının davasında, • İki taraftan birinin vekili, vasisi, kayyımı veya yasal danışmanı sıfatıyla hareket ettiği davada. Kanunda yasaklılık sebebi olarak öngörülen hâller yukarıda sayılanlardan ibaret (tahdidî) olup, bunlar örnekleme yoluyla genişletilemez.

Yasaklılık sebeplerinden birisinin mevcut olması durumunda hâkim, talep olmasa dahi, bunu resen (görevi gereği kendiliğinden) gözeterek çekinme kararı vermek zorundadır (HMK m. 34, I). Taraflar da, yargılamanın her aşamasında, hâkim için bir yasaklılık sebebi bulunduğunu ileri sürerek hâkimden çekinme kararı vermesini isteyebilirler. Yasaklılık sebebi bulunmasına rağmen davanın her iki tarafı, hâkimin davaya devam etmesi hususunda anlaşsalar bile, böyle bir anlaşma geçerli olmaz; hâkim, buna rağmen çekinme kararı vermek zorundadır. Çekinme kararını, hakkında yasaklılık sebebi bulunan hâkimin bizatihi kendisi verir. Bu karara karşı üst mahkemeye başvurulabilir (HMK m. 35, I). Çekinme kararının ilk derece mahkemesi hâkimince verildiği hallerde, başvuru üzerine bölge adliye mahkemesinin vereceği karar kesindir (HMK m. 35, II). Hakkında yasaklılık sebebi bulunan hâkimin huzuruyla yapılan bütün işlemler, üst mahkemenin kararıyla iptal olunabilir; hüküm ve kararlar ise herhâlde iptal olunur (HMK m. 35, I).

Hâkim hakkında ret sebebinin varlığının kabul edildiği hâller şunlardır (HMK m. 36): • Davada iki taraftan birine öğüt vermiş ya da yol göstermiş, • Davada iki taraftan birine veya üçüncü kişiye, kanunen gerekmediği hâlde, görüşünü açıklamış olması, • Davada tanık veya bilirkişi olarak dinlenmiş veya hâkim ya da hakem sıfatıyla hareket etmiş olması, • Davanın, dördüncü derece de dahil yansoy hısımlarına ait olması, • Dava esnasında, iki taraftan birisi ile davası veya aralarında bir düşmanlık bulunması.

lebinin mutlaka dilekçeyle yapılması; dilekçede ret sebepleri ile delil veya emarelerin açıkça gösterilmesi, varsa belgelerin eklenmesi gerekir (HMK m. 38, II).

Ret talebinin geri çevrilmesinin söz konusu olduğu üç (istisnai) hal dışında, ret sebebinin mevcut olup olmadığı, reddi istenen hâkim dışındaki bir mahkeme veya hâkim (merci) tarafından incelenir. Mercinin neresi olduğu Hukuk Muhakemeleri Kanununun 40 ıncı maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre, kural, ret talebinin, reddi istenen hâkim katılmaksızın incelenmesidir. Reddi istenen hâkimin katılmamasından dolayı mahkeme toplanamıyor ya da mahkeme tek hâkimden oluşuyorsa, ret talebi, o yerde asliye hukuk hâkimliği görevini yapan diğer mahkeme veya hâkim tarafından incelenir. O yerde başka bir asliye hukuk hâkimi yoksa, buna karşılık bir asliye ceza hâkimi varsa, ret talebi onun tarafından; aksi halde, en yakın yerdeki asliye hukuk mahkemesince incelenir. Sulh hukuk hâkimi reddedildiği takdirde, ret talebi, o yerdeki diğer sulh hukuk hâkimi tarafından incelenir. O yerde, sulh hukuk hâkimliği görevi tek hâkim tarafından yerine getiriliyorsa, o hâkim hakkındaki ret talebi, bulunma sıralarına göre; o yerdeki sulh ceza hâkimi, asliye hukuk hâkimi, asliye ceza hâkimi, bunların da bulunmaması hâlinde, en yakın yerdeki sulh hukuk hâkimi tarafından incelenir. Bölge adliye mahkemesi hukuk dairelerinin başkan ve üyelerinin reddi talebi, reddedilen başkan ve üye katılmaksızın görevli olduğu dairece karara bağlanır

B, C, D, ve E seçenekleri hakimlik teminatı ile ilgiliyken, hakimin somut davada tarafsızlığını sağlamak için düzenlenen müesseseler hakimin yasaklılığı ve reddi müesseseleridir.

Dar anlamda bağımsızlığın (AY m. 138) statüye tanınmış olmasına karşılık,
tarafsızlık, hâkimin önüne gelen somut uyuşmazlığın taraflarına izafeten değerlendirilmesi gereken bir husustur. Diğer bir ifadeyle, bütün anayasal güvencelerle
donanmış bir hâkim statü olarak bağımsızdır; ancak, önüne gelen somut uyuşmazlığın taraflarından birisi ile kendisi arasında akrabalık, düşmanlık yahut bir
çıkar ilişkisi mevcutsa, o, bu davada tarafsız kalamayabilir. Dolayısıyla, dar anlamda bağımsızlığın genel olarak statü açısından değerlendirilmesi gerekirken,
tarafsızlık, bakılmakta olan her bir somut davanın tarafları bakımından dikkate
alınacak olan bir husustur.

C seçeneği dava aşamasında sadece hakimin yapabileceği bir yargılama faaliyetidir.

Yazı işleri personeli arasında yer alıp adlî yargı adalet komisyonlarınca (2802 s.lı
K. m. 113 vd.) belli bir mahkemede zabıt kâtibi olarak görevlendirilen kişiler,
görevlendirildikleri mahkemede hâkimin emri ve gözetimi altında çalışırlar. Bu
kişilerin en önemli görevi, mahkemede ve mahkeme dışında hâkim huzuruyla yapılacak bütün işlemlerde hazır bulunmak (HMK m. 157/I); tahkikat ve yargılama
işlemlerinin icrasıyla iki tarafın ve diğer ilgililerin sözlü açıklamalarını hâkimin
dikte ettirmesiyle tutanağa geçirmek (HMK m. 154/I) ile yargılamadan evvel ve
gerektiği hâllerde dava dosyasını incelemek için hâkime vermek ve zamanında
eksiksiz olarak almaktır (HMK m. 162). Zabıt kâtibi için, bunlar dışında da, kanunlarla verilmiş pek çok görev vardır. Yargılama faaliyetine olan bu yakın yasal
konumu sebebiyle, zabıt kâtiplerinin, hâkim huzurunda yapılan işlemlerin resmî
tanığı durumunda olduğu söylenebilir.

Hâkimlerin (ve savcıların) nitelikleri, atanmaları, hakları ve ödevleri, aylık ve ödenekleri, meslekte ilerlemeleri, görevlerinin ve görev yerlerinin geçici veya sürekli olarak değiştirilmesi, disiplin işlemleri, meslekten çıkarmayı gerektiren suçluluk veya yetersizlik halleri, meslek içi eğitimleri gibi, mesleğin yürütülmesiyle ilgili bütün hususlar ve özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.

Diğer seçeneklerde verilen dava örneklerinde hakimin yasaklılığı söz konusudur.

Kayyım, Türk Medenî Kanununa göre geniş anlamda vesayet organlarından biri olup, bir işin görülmesi veya bir malın idaresi için atanır. Kayyımlık, temsil kayyımlığı ve yönetim kayyımlığı olarak ikiye ayrılır. Kayyım belirli bir işin görülmesi için atanırsa temsil kayyımlığı, bir malvarlığını, işletmeyi veya şirketi yönetmek için atanırsa yönetim kayyımlığı söz konusudur.

Yasaklılık sebeplerinden birisinin mevcut olması durumunda hâkim, talep olmasa dahi, bunu resen (görevi gereği kendiliğinden) gözeterek çekinme kararı vermek zorundadır.

Ret sebebini bilen tarafın ret talebini en geç ilk duruşmada ileri sürmesi gerekir.

Sadece üç durumda taraflardan birisince yapılan ret talebinin, reddi istenen hâkim tarafından incelenerek (merciye gönderilmeksizin) geri çevrilmesi söz konusudur. Buna göre:
• Ret talebi süresi içinde yapılmamışsa,
• Ret sebebi ve bu sebebe ilişkin inandırıcı delil veya emare gösterilmemişse,
• Ret talebinin davayı uzatmak amacıyla yapıldığı açıkça anlaşılıyorsa,

reddi istenen hâkimin bizzat kendisi, ret talebini, merciye göndermeksizin (hatta duruma göre karşı tarafın görüşünü de almaksızın) geri çevirir.

Hâkim, bir hafta içinde dosyayı inceleyerek, ret sebepleri hakkında kendi düşüncesini yazılı olarak belirtir ve dosyayı (ret talebi hakkında karar verecek olan merciye gönderilmek üzere), yazı işleri müdürüne verir.

Esas hüküm bakımından istinaf yolu açık bulunan dava ve işlerde ret talebi hakkındaki merci kararına karşı tefhim veya tebliğ tarihinden itibaren bir hafta içinde istinaf yoluna gidilebilir.

Anayasada yer alan düzenleme mahkemelerin bağımsızlığı ile ilgili getirilmiş bir düzenlemedir.

Hakimlerin azlolunamaması hakimlik teminatı ile ilgilidir.

Koyduğu hukuk kurallarıyla (usulüne uygun olarak değiştirilmedikleri yahut kaldırılmadıkları sürece) bunları koyanların da bağlılığı ve hukuk kurallarını yürütmekle görevlendirilen organların bu faaliyetleri esnasında hukuka uygun davranma zorunlulukları anlamındaki “hukukun üstünlüğü” ilkesi de hukuk devleti olmanın çok önemli bir koşuludur. Bu koşulun sağlanıp sağlanmadığı etkin bir biçimde denetlenmedikçe ve bu denetim, endişe edilen ihlâli gerçekleştirmesi potansiyeli bulunanlar (yasama ve yürütme) dışında bir ele verilmedikçe, ilkenin mevcudiyeti salt normatif bir düzenlemeden ibaret kalabilir. O halde, hukukun üstünlüğü ilkesine uygulamada da riayet edilmesinin güvence altına alınabilmesi için, gerekli olan denetimin yapılmasının onlardan bağımsız bir organ olan bağımsız mahkemelere bırakılması gerekir.