MEDENİ HUKUK II

Hakkaniyet sorumluluğunda, ayırt etme gücünden sürekli yoksun olanların verdikleri zarardan dolayı, kusura dayanmaksızın hakkaniyet gereği sorumlu tutulmaları söz konusudur (TBK 65). Aslında böyle bir kişinin haksız filden sorumlu olması için kusur ehliyeti yoktur. Örneğin, çok zengin bir akıl hastasının yoksul bir seyyar satıcının el arabasına zarar vermesi halinde, hakkaniyet gereği, yargıç, bu zararı akıl hastasının tazmin etmesine karar verebilir.

Ayırt etme gücünü geçici olarak kaybetmiş kişiler bu durumda
verdikleri zararlardan kusura dayanarak sorumlu tutulurlar. Fakat ayırt etme gücünden geçici olarak yoksun kalan kişi, bu duruma kendi kusuru ile düşmediğini ispatlarsa kusura dayanan sorumluluğu bulunmaz

Borcun sona ermesinin en doğal yolu ifa olmakla birlikte, Türk Borçlar Kanununda sayılan başkaca sebeplerle de borç ilişkisindeki münferit borcun sona erdirilmesine imkân tanınmıştır. Bunlar; ibra, yenileme, takas, alacaklı ve borçlu sıfatlarının birleşmesi, kusursuz ifa imkânsızlığıdır.

Adam çalıştıran, bu sorumluluktan, adamını seçerken, ona talimat verirken, onun gözetim ve denetiminde gereken özeni gösterdiğini kanıtlayarak kurtulur.

İfa, borçlu tarafından, edim fiilinin veya edim sonucunun veyahut da
her ikisinin birden gerçekleştirilmesi suretiyle borcun sona erdirilmesine denir.

Zarar görenin, zarar verenin tazminat borcunun saptanmasına ilişkin olarak açacağı tesbit davasıdır.

Kısa zamanaşımı süresi, TBK 72’de iki (2) yıl olarak öngörülmüştür (krş. eBK 60). Süre, öznel olarak belirlenen zararı ve tazminat yükümlüsünü öğrenme tarihinden itibaren işlemeye başlamaktadır.

Gerek eski gerekse yeni Kanunlar uzun zamanaşımı olarak on (10) yıllık bir süre öngörmüş bulunmaktadırlar. Bu sürenin işleyişine başlaması için ise, nesnel bir tarih olan fiilin işlendiği tarih belirlenmiştir (TBK 72).

Kişiye verilen zararlarda tazminatın kapsamı belirlenirken kusurun ağırlığı, zarar görenin zarara rızası, zarar görenin birlikte kusuru indirim sebepleridir. Keza, zarar görenin ve verenin ekonomik durumu dikkate alındığında, zarar verenin kusuru hafif ve tazminatı ifa etmesi halinde zorda kalma hali varsa ya da beklenmeyen hal, zarar görenin yapısal eğilimi, uzak (zayıf) illiyet, zarar görenin çok yüksek bir gelire sahip olması, hatır işleri gibi somut olayın diğer hal ve şartları (diğer sebepler) da tazminat belirlenirken dikkate alınmaktadır.

Haksız fiilin, aynı zamanda Türk Ceza Kanunu (TCK) açısından suç niteliğinde olması mümkündür. İşte haksız fiil aynı zamanda suç niteliğinde ise, bu suç için TCK tarafından TBK’nda öngörülenden daha uzun bir dava zamanaşımı süresi öngörülmüş olduğu takdirde, tazminat davası için de bu uzun ceza zamanaşımı süresi dikkate alınır (TBK 72/I, cüm. 2).

Sebepsiz zenginleşmeden zenginleşen için doğan borç, geri verme (iade) borcudur (TBK 77/I). Sebepsiz zenginleşmede geri verme, yoksullaşan tarafın zenginleşen tarafa açacağı dava ile sağlanır. Bu davaya “sebepsiz zenginleşme davası” ya da “iade davası (istirdat davası)” denir. Geri verme borcunun konusu, sebepsiz zenginleşenin malvarlığındaki sebepsiz artıştır. Geri verme borcunun kapsamı, sebepsiz zenginleşenin iyiniyetli olup olmamasına göre değişir.

Sebepsiz zenginleşme, haklı bir sebep olmaksızın bir kimsenin malvarlığının diğer bir kimsenin malvarlığı aleyhine artmasıdır (TBK 77/I).

Her alacak zamanaşımına tâbidir. Fakat bazı alacaklarda bu geçerli değildir. Taşınmaz rehniyle güvenceye alınmış alacaklarda zamanaşımı işlemez (MK 864). Oysa taşınır rehninde zamanaşımı işler (TBK 159).

Beş (5) yıllık süre öngörülmüş olan haller bulunmaktadır (TBK 147). Bunlar (1) Kira paraları, anapara faizleri ve ücret gibi dönemsel edimler; (2) otel, motel, pansiyon ve tatil köyü gibi yerlerdeki konaklama bedelleri ile lokanta ve benzeri yerlerdeki yeme içme bedelleri, (3) küçük sanat işlerinden ve küçük çapta perakende satışlardan doğan alacaklar, ortaklıkta, ortaklık sözleşmesinden doğan ve ortakların birbirleri veya kendileri ile ortaklık arasındaki; bir ortaklığın müdürleri, temsilcileri, denetçileri ile ortaklık veya ortaklar arasındaki alacaklar (5) vekâlet, komisyon ve acentalık sözleşmelerinden, ticari simsarlık ücreti alacağı dışında, simsarlık sözleşmesinden doğan alacaklar ile (6) yüklenicinin yükümlülüklerini ağır kusuruyla hiç ya da gereği gibi ifa etmemesi dışında, eser sözleşmesinden doğan alacaklardır.

Borçlunun, alacaklıya karşı, borcunu hiç veya gereğince yerine getirmediği takdirde ifa etmeyi önceden yüklendiği edime ceza koşulu denir.

Birbirine karşılıklı ve aynı cinsten muaccel borçları bulunan iki kişiden birinin diğerine tek taraflı irade açıklamasıyla, borçların az olan tutarında sona erdirilmesine takas (ödeşme) denir (TBK 139).

Tam iki tarafa borç yükleyen ani edimli veya ifasına henüz başlanmamış sürekli edimli sözleşmelerde borçlunun temerrüdü halinde alacaklıya tanınmış seçimlik haklar, (1) ifadan vazgeçme ve müspet zararının tazminini isteme veya (2) sözleşmeden dönme ve menfî zararının tazminini istemedir. Bu tür sözleşmelerde borçlunun temerrüdü halinde zaten alacaklının (3) aynen ifa ve gecikme tazminatı isteme hakkı karinedir. Yani, borçlu temerrüde düşmüş olmasına rağmen alacaklının hareketsiz kalması, alacaklının aynen ifa ve gecikme tazminatı istediğini kabul etmemize yol açar. Öte yandan ifasına başlanmış olan sürekli edimli sözleşmelerde, yeni TBK 126, alacaklıya sadece (1) aynen ifayı ve gecikme tazminatını isteme ya da (2) sözleşmeyi feshetme ve sözleşmenin süresinden önce sona ermesinden dolayı uğradığı zararın tazminini isteme olanakları vermektedir.

Para borcu, alacaklının ifa zamanındaki yerleşim yerinde ifa edilir. Bu açıdan, para borcu, alacaklının ayağına götürülecek borçtur. Ankara’da yerleşik A, B’ye, 1000 TL karşılığında bir kamera satmıştır; bedel borcu Ankara’da ifa edilecektir.

Borçlu, alacakla ilgili itiraz ve def’ileri ileri sürebilir. Buna göre, o, ehliyetsizlik nedeniyle ya da şeklen temlik edenle aralarındaki ilişkinin geçersiz olduğunu; bu arada borcun ifa, ibra, takas yoluyla sona erdirildiğini ya da zamanaşımına uğradığını veya karşı alacağın ifa edilmediğini (ödemezlik defi) ileri sürebilir. Fakat, iki halde alacağı devralan korunur: (1) Yazılı borç ikrarına (tanımaya) dayanan alacağı devralan iyiniyetli üçüncü kişiye karşı, alacağın muvazaalı olduğu, (2) Boş kâğıda atılan (beyaza) imzanın üzerinin alacaklı tarafından hakkın kötüye kullanılmasını oluşturur biçimde doldurularak hazırlanan senetle birlikte devredilen alacağın geçersiz olduğu alacağı devralan iyiniyetli kimseye karşı ileri sürülemez.

Davayı yetkili ya da görevli bir mahkemede açmamış olma ya da düzeltilebilir bir yanlışlık yapılmış olması halinde ya da davanın vaktinden önce açılmış olduğu için reddedildiği durumlarda, bu arada zamanaşımı dolmuş ise, alacaklıya altmış (60) gün içerisinde haklarını kullanma olanağı tanınmaktadır (TBK 158).