MEDENİ HUKUK II

MK m. 1 “Hukukun Uygulanması ve Kaynakları” başlığını taşır. Anılan maddeye göre, “Kanun, sözüyle ve özüyle değindiği bütün konularda uygulanır. Kanunda uy- gulanabilir bir hüküm yoksa, hâkim, örf ve âdet hukukuna göre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsaydı nasıl bir kural koyacak idiyse ona göre karar verir. Hakim, karar verirken bilimsel görüşlerden ve yargı kararlarından yararlanır.”

MK m. 2 “Dürüst Davranma” başlığını taşır. Anılan maddeye göre, “Herkes, hakla- rını kullanırken ve borçlarını yerine getirirken dürüstlük kurallarına uymak zorun- dadır. Bir hakkın açıkça kötüye kullanılmasını hukuk düzeni korumaz.”

E şıkkı dışındaki ilkeler borçlar hukukuna hakim olan ilkelerden olup temerrüt borcun zamanında ödenmemesi halini ifade eder.

Aynî haklar herkese karşı ileri sürülebilen mutlak haklardır. Alacak hakları ise yal- nız borçluya karşı ileri sürülebilir.

Borçlar hukukunun yazılı olmayan, kaynakları, örf ve âdet hukuku kuralları ile bilimsel görüşler ve yargı kararlarından ibarettir.

Sözleşme dışı sorumlulukta kusur ilkesinin tek genel kural niteliğinde görüldüğü eski TBK döneminde, eBK 41 kuralının istisnaları olarak görülen kusursuz sorumluluk halleri vardı. Bugün bu kurallar TBK’nda da – düzeltmeler yapılarak – düzenlenmiştir. Bunlar hakkaniyet sorumluluğu (TBK 65), objektif özen yükümlülüğüne aykırılık halleri (TBK 66 vd.)dir. Ayrıca, özel kanunlarla düzen- lenen, örneğin tehlike sorumluluğu öngören motorlu araç işletenin sorumluluğu (KTK 85), çevre kirletenin sorumluluğu (ÇK 28) gibi kurallar da vardır.

Aksine bir hüküm yoksa borç, doğduğu sırada borçlunun yerleşim yeri neredeyse orada ifa edilmelidir (TBK 89/I, (3). Bu kuralın da istisnaları bulunmaktadır. Para borçları ifa zamanında alacaklının yerleşim yerinde, parça borçları sözleşme kuru- lurken borcun konusunun bulunduğu yerde ifa edilmelidir.

Aksine bir hüküm yoksa borç, doğduğu sırada borçlunun yerleşim yeri neredeyse orada ifa edilmelidir (TBK 89/I, (3). Bu kuralın da istisnaları bulunmaktadır. Para borçları ifa zamanında alacaklının yerleşim yerinde, parça borçları sözleşme kurulurken borcun konusunun bulunduğu yerde ifa edilmelidir.

Doğumları, geçerlilikleri, varlıklarını sürdürmeleri alacak hakkına bağımlı olan bu gibi haklara bağlı (fer’i) haklar denilmektedir. Bağlı haklar, alacak hakkı ile birlikte var olur ve son bulur. Bir kere doğduktan sonra, alacak hakkından bağımsız olarak talep edilebilirler. Bunlar alacağı genişleten ve güvence altına alan haklar olarak ikili bir ayrıma tâbi tutulmaktadır.

Eksik borçlar, doğuştan eksik borçlar (evlenme tellallığından doğan ücret borcu, kumar ve bahisten doğan borçlar, ahlakî ödevlerden doğan borçlar, hukuka ve ahlâka aykırı amaçla verilenlerin iadesi borcu gibi) geçici eksik borçlar (eşler arasındaki borçlar, ana baba ile birlikte yaşayan ergin çocuğun alacağı gibi) ve sonradan eksik borçlar (zamanaşımına uğramış borçlar, konkordatodan elde edilemeyen alacaklar, kendiliğinden ifa edilmiş eksik borçlar gibi) olarak sınıflandırılabilmektedir.

Hiç ya da birine karşılık diğer tarafın irade açıklamasının bulunmadığı bir durumda, sözleşme yok hükmündedir. Örneğin maddî cebir altında yapılan hukuksal işlem yok hükmündedir. Yoklukta, herhangi bir işlem meydana gelmemiş sayıldığı için, ortada hiçbir hüküm ve sonuç da yoktur. Bu yüzden herhangi bir irade açıklaması ya da mahkeme kararıyla yokluk hükmü elde etmeye çalışmak da gerekmez.

Borçlar hukukunda irade özerkliği, kişinin başka kişilerin etkisi olmaksızın bağımsız olarak kararlar alabilmesi ve dilediği borç ilişkisini kurabilmesi demektir. İrade özerkliği bakımından herkesin eşitliği ilkesi borçlar hukukunda da geçerli ise de, istisnaları yok değildir. Açıkçası, bir borç ilişkisinin kuruluşunda, şekillendirilmesinde, içeriğinin belirlenmesinde, sona erdirilmesinde, o ilişkinin tarafları arasında kural olarak herhangi bir sebeple ayırım yapılamaz. Taraflar serbest iradeleriyle karar vererek bir sözleşme akdetmiş iseler, kural olarak artık onlardan birinin özel durumu, örneğin zayıflığı dikkate alınmaz. İstisnaen bazı sözleşmesel ilişkilerde taraflardan birinin, örneğin tüketici, kiracı veya işçinin zayıf durumda olduğu kabul edilmektedir.Hukuk düzeni kimi zaman bir tarafın zayıflığından daha çok diğer tarafın ilişkiye egemen konumda olması ve bu konumu kötüye kullanması riskini dikkate almak suretiyle de irade özerkliğine sınır getirebilmektedir. Bunun örneklerini TBK’nun genel işlem koşulları (GİK) ve kefalet hakkındaki düzenlemelerinde bulmak mümkündür (TBK 20-25;. 581-603).

Edim belirli veya belirlenebilir olmalıdır. Daha başlangıçta, konusu, her türlü özellik ve nitelikleriyle belirlenmiş ise belirli edimden söz edilir. Belirli edimlerde, edim her yönüyle bellidir. Belirlenebilir edimlerde ise, edim, sözleşmenin yapıldığı anda kesin olarak belirlenmiş değildir, fakat ifa zamanında objektif olarak belirlenebilecektir.

Öncelikle edim hukuken korunan bir menfaat (yarar) olmalıdır. Her türlü menfaat edime konu olabilir. Ekonomik (parasal) menfaat ya da manevî menfaat de olabilir. Bu anlamda, maddî bir menfaat sağlayıcı olarak satış yoluyla bir malın mülkiyetini devretmeyi ya da manevî bir menfaat sağlamak üzere konferans vermeyi taahhüt etmek mümkündür. Öte yandan edimden söz edebilmek için muhatabın yararına bir yükümlülük doğması gerekir. Edimi üstlenen taraf hukuksal bir yükümlülük üstlenme bilinç ve iradesine sahip olmalıdır. Bununla birlikte, edim ile üstlenen (borçlu) hem kendi hem de muhatabı (alacaklı) yararına olan bir davranışta bulunmayı (veya bulunmamayı) üstlenmiş olabilir. Fakat borçlunun yalnız kendi yararına vaadde bulunmuş olmasına edim denemez. Örneğin, bir kimsenin, bundan böyle sigara içmemeyi vaad etmesi, hukuksal anlamda edim olarak nitelendirilebilecek bir davranış değildir.

Alacak hakkı, hakkın somut bir ilişkiyle belirlenmiş, güncel yükümlüsüne karşı ileri sürülebildiği ve sadece bu yükümlü tarafından ihlâl edilebilir olduğu için nisbî haklardandır. Herkese karşı ileri sürülebilen mutlak haklardan değildir.

Ceza koşulu, edimin zamanında, gereği gibi ya da hiç ifa edilmemesi halinde ödenmesi kararlaştırılan bir miktar paradır.

Borç, daima sorumluluk demek değildir. Her borca her zaman sorumluluk bağlanmaz. İşte yaygın anlamıyla eksik borçlar, yaptırımsız, sorumluluk doğurmayan, dava ve cebri icra yoluyla takip edilemeyen borçlardır. Eksik borçlar, doğuştan eksik borçlar (evlenme tellallığından doğan ücret borcu, kumar ve bahisten doğan borçlar, ahlakî ödevlerden doğan borçlar, hukuka ve ahlâka aykırı amaçla verilenlerin iadesi borcu gibi) geçici eksik borçlar (eşler arasındaki borçlar, ana baba ile birlikte yaşayan ergin çocuğun alacağı gibi) ve sonradan eksik borçlar (zamanaşımına uğramış borçlar, konkordatodan elde edilemeyen alacaklar, kendiliğinden ifa edilmiş eksik borçlar gibi) olarak sınıflandırılabilmektedir. Yoksulluk nafakası eksik borç değildir. Ödenmemesi halinde dava ve cebri icra yoluyla takip edilebilir.

Sözleşme serbestisinin sınırlarının aşılması halinde, sözleşme kesin hükümsüzlük yaptırımı ile geçersiz kalır. Bu açıdan, yukarıda belirtildiği gibi, hukuksal işlemin içeriğinin emredici hukuk kurallarına, ahlâka, kamu düzenine ve kişilik haklarına aykırı ya da konusunun imkânsız olması; geçerlilik şekline uyulmamış olması kesin hükümsüzlük sebepleridir.

Bir hukuksal sonucu amaçlayan, fakat belirli bir muhataba yönelmeyen bir irade açıklaması ile kurulan hukuksal işlemler, tek taraflı hukuksal işlemlerdir. Vakıf kurma tek taraflı bir hukuksal işlemdir.

Taraflardan birinin edimini ifa etmesinin sonucu olarak diğer taraf için de edim (borç) yükümlülüğünün doğduğu sözleşmeler eksik iki tarafa borç yükleyen sözleşmeler olarak adlandırılır. Eksik iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde, edimlerin birbiriyle mübadelesi ve birbirinin denk karşılığı olma niteliği bulunmaz. Bu anlamda, kimi örneklerinde taraflardan biri, önce kendi malvarlığından bir değeri diğer tarafa vermeyi, diğer taraf ise, kendisine verileni daha sonra iade etmeyi taahhüt eder. Bu, kendi malvarlığından bir şeyi vermeyi değil, aslında karşı tarafa ait olanı, ona iade etmeyi taahhüttür. Örneğin, kullanım ödüncünde (ariyette) kullanmak üzere alınan atı, ödünç alan alır, kullanır ve işi bittikten sonra iade eder.