MEDENİ HUKUK II

Aynî hak bir eşya üzerinde kurulan, sahibine o eşya üzerinde doğrudan egemenlik ve üçüncü kişilere (herkese) karşı ileri sürme yetkileri veren ve hukuk düzeninin çizdiği sınırlar içerisinde kullanılabilen tekelci, mutlak ve malvarlıksal bir haktır.

Aynî hak bir eşya üzerinde kurulan, sahibine o eşya üzerinde doğrudan egemenlik ve üçüncü kişilere (herkese) karşı ileri sürme yetkileri veren ve hukuk düzeninin çizdiği sınırlar içerisinde kullanılabilen tekelci, mutlak ve malvarlıksal bir haktır.

Aynî haklar, bir aynî hakkın içerebileceği tüm yetkileri içeren tam aynî hak olarak mülkiyet hakkı ve bu yetkilerden bir kısmını içerebilen sınırlı aynî haklardan ibarettir.

Hukukumuzda üç tür sınırlı aynî hak vardır. Bunlar irtifak hakkı, taşınmaz yükü ve rehindir.

Kamu güveninin korunması ilkesi ile zilyetlik ve tapu sicilinin sağladığı açıklığın bir sonucu olarak meydana gelen ve gerçek hak durumunu yansıtmayan bir görüntüye iyiniyetle güvenerek bir aynî hak kazanmak için gereken koşullara uyan bir kişinin elde etmeyi beklediği aynî hakkı kazanmış kabul edilmesi anlatılmaktadır. Böylelikle, gerçekte hak sahibi olmayan, fakat öyle görünen bir kişiden (örneğin kiracıdan) sahibinin elinden rızasıyla çıkmış olan bir taşınırda iyiniyetle mülkiyeti kazanmak mümkün ve hukuken koruma sağlanan bir durumdur. Hemen çoğu durumda kamu güveninin korunmasını sağlayan, tasarruf yetkisi yokluğunu bilmemeye ya da bilmesi gerekmemeye dayandırılan iyiniyettir. Bu yüzden buna iyiniyetin korunması ilkesi de denilmektedir.

Aynî haklarda sınırlı sayı ve tipe bağlılık ilkesi geçerlidir. Buna göre, aynî haklar, yalnız yasayla düzenlenmiş olan sayıda ve yasada öngörülen içerikte olabilir.

Tek başına (münhasır) zilyetlik, bir kişinin bir eşya üzerinde yalnız olarak kullandığı zilyetliktir. Buna karşılık, birlikte (toplu) zilyetlik, bir eşyanın birden fazla kişinin zilyetliğinde bulunmasıdır. Paylı zilyetlik ve elbirliğiyle (iştirak halinde) zilyetlik olmak üzere ikiye ayrılır. Zilyetler, zilyetlik konusu şeyde birbirinden bağımsız, tek başına hareket etme yetkisi sahibi iseler paylı zilyetlik söz konusu olur. Örneğin iki kişi bir ev kiralıyor ve her biri özdeş birer anahtarla evi açabiliyorsa durum böyledir. Birden fazla kişinin, bir eşya üzerinde tek başına hareket serbestisi olmadan fiilî egemenlik kullanmaları durumunda elbirliğiyle (iştirak halinde) zilyetlikten söz edilir. Örneğin iki kişi, tek anahtarla açılamayan bir kasa kiralamışsa ve kasanın açılması her birine verilen farklı anahtarların birlikte kullanılmasını gerektiriyorsa böyledir.

Taşınırlarda zamanaşımı ile mülkiyet kazanımı için, beş yıllık sürenin malik sıfatıyla zilyet olarak geçirilmesi gerekir.

Fiilen teslimde eşyanın doğrudan zilyetliğinin fiziksel olarak sağlanması suretiyle zilyetlik devredilmektedir. Bu esas itibariyle taşınırlarda söz konusudur ve zilyetliği kazanacak kişinin eline taşınırın fiilen teslimi, elden ele geçirilmesi şeklinde gerçekleşir. Taşınmazlarda fiilen teslim, o taşınmazın, zilyetliği kazanması söz konusu olan kişinin kullanımına açılması, onun taşınmaza girmesinin, taşınmazı fiilen kullanmasının sağlanması biçiminde görünür.

Aynî hakkın mutlak hak niteliği, hak sahibine, eşya üzerinde aracısız ve tek başına doğrudan egemenliği dışa (müdahalelere) karşı koruma yetkisi sağlar. Buna göre, aynî hak sahibi, hakta aracısız ve tek başına tasarruf etme ve hakkın konusu eşyayı tek başına kullanma ya da yararlanma içerikli olumlu yetkilerini koruyan, başkalarına eşyada kullanma ve yararlanmayı yasaklama içerikli olumsuz yetkilere de sahiptir (MK 683). Mutlaklık ilkesi, aynî hakkın sahibine bırakılan tekelci (inhisarî) yetkilerin işaretini vermektedir.

Eşya birliği, bağımsızlıklarını kaybetmeden birden fazla eşyanın ortak bir ekonomik amaç çevresinde toplanarak işlevsel bir birlik ilişkisi içerisine konulmaları halinde söz konusu olmaktadır. Bunlar da eşya topluluğu ile asıl eşya eklenti ilişkisi olarak belirirler.

Kısa elden teslim: O ana değin eşyayı sınırlı bir aynî hak ya da kişisel hakka dayanarak elinde (fiilî egemenliğinde) tutan fer’i zilyede, o eşyanın aslî zilyetliğinin (yani mülkiyetin) bir hukuksal işlemle devridir. Diğer bir deyişle, bu, fer’i zilyetlik durumunu aslî zilyetliğe dönüştüren bir yoldur. Kiralanan şeyin kiracıya satılması halinde olduğu gibi.

Hükmen teslim: Şeyin asli ve dolaylı zilyetliğini devreden kimsenin, o şeyin fer’i ve dolaysız zilyetliğini özel bir sebeple elinde tutmaya devam etmesi halinde zilyetliğin “hükmen teslim”inden söz edilir. Şeyi satma, fakat kira sözleşmesi ile elinde tutma hali buna örnek olarak gösterilebilir. Burada, dolaylı zilyetliğin devredilmesi ve fakat özel bir nedenle (hukuksal ilişkiye dayanarak) doğrudan zilyetliği koruma söz konusudur. Buradaki özel neden, hukuksal bir işleme dayanmadır. Böylelikle de, şimdiki zilyet, fer’i doğrudan zilyetlik sıfatını elde etmiş kabul edilmektedir. A’nın B’ye sattığı konutu bir süreliğine kendi kullanımı için kiralamasında da aynı yol kullanılmaktadır.

Hukuksal eşya her şeyden önce belirli olmalıdır. Hukuksal açıdan belirlilik aynî hakkın konusu olmaya elverişli sınırlara sahip olmakla mümkün olur. Taşınırlar da bu sınır kendiliğinden mevcuttur. Taşınmazların ise insan eliyle yapay olarak kadastro denilen yolla sınırlanması gerekmektedir. İstisnaen, bu özelliği olmamakla birlikte malvarlığı da eşya gibi intifa hakkına konu olabilmektedir.

Zilyetliğin geri verilmesi davası (MK 982) sadece taşınırlar için öngörülmüş olan ve fiilî durumu korumayı amaçlayan bir davadır. Dava ancak zilyetliğe gasp yoluyla son verilmiş olması halinde açılabilir. Dava zilyetliğine haksız olarak son verilmiş olan önceki dolaylı ya da dolaysız zilyet tarafından açılabilir. Demek ki davacı, önceki zilyet olduğunu ve eşyadaki zilyetliğine haksız olarak son verilmiş olduğunu kanıtlamalıdır. Ayrıca dava gasp edene ya da külli haleflerine karşı açılmış olmalıdır. Gasp edilmiş olan eşyada sonradan zilyetlik kazanmış olan üçüncü kişiye karşı bu dava açılamaz. Dava, gasp fiilinin ve failin öğrenildiği tarihten itibaren iki ay ve olaydan itibaren en çok bir yıl içinde açılmalıdır Bu süreler hak düşümü süreleridir. Davalının, eşyayı iade etmesini engelleyecek üstün hak iddiası kural olarak dinlenmez. Fakat, davalı, eşyada üstün hakkı bulunduğunu derhal kanıtlarsa, bu dikkate alınır ve dava reddedilir. Davalının kusurlu olması şart değildir; fakat davacı tazminat istiyorsa, TBK 49 uyarınca davalının kusurunu ispatlamalıdır.

Saldırıyı savma (savuşturma) davası (MK 983) ise, hem taşınır hem de taşınmaz zilyetliğine yönelik saldırılara karşı koruma olanağı sağlamaktadır. Bu dava, zilyetliğe son verilmeden zilyedin zilyetlikten doğan yetkilerini kullanmasının engellenmesi hallerinde açılabilir. Davada, saldırı devam etmekte ise, saldırının sona erdirilmesi veya saldırının başlaması kuvvetle muhtemelse önlenmesi istenebilir. Bunların yanında koşulları gerçekleşmişse tazminat isteminde bulunulması da mümkündür. Bunun için, (1) Haksız bir saldırı olmalı, (2) davayı haksız bir saldırıya uğrayan zilyet açmış olmalı, (3) dava, doğrudan saldırıda bulunana karşı açılmış olmalı ve (4) saldırı fiilinin ve failin öğrenildiği tarihten itibaren iki aylık ve olaydan itibaren en çok bir yıllık hak düşümü süresi içinde açılmış olmalıdır. Bu davada üstün hak iddiası hiçbir şekilde dikkate alınmaz. Davalının kusuru aranmaz; fakat, davacı tazminat istiyorsa davalının kusurunu ispatlamalıdır

Taşınmaz zilyetliğine yönelik tecavüze karşı idarî koruma: Bu yolun kullanılabilmesi için bir taşınmaza haksız bir müdahale ya da tecavüz olmalıdır. Olaydan itibaren bir yıl içerisinde ve müdahale ya da tecavüz ile faili öğrenme tarihinden itibaren 60 gün içerisinde yetkili idarî makama başvuru yapılmış olmalıdır. Yetkili makam, taşınmazın bulunduğu yerdeki en yüksek mülkî amir, yani vali ya da yardımcısı veya kaymakamdır. Yetkili makamca soruşturma yapılarak on beş gün içerisinde karar verilir. Karar, yetkili makamın görevlendireceği bir memur tarafından beş gün içerisinde icra edilir. Ne var ki, bu konuda halen bir mahkeme önünde görülmekte olan bir dava varsa, başvuru reddedilir.

Eşya hukukunun anlaşılması zor kavramlarından biri olan zilyetlik, sözlük anlamı ile bir şeyi elinde bulundurmak, tutmak demektir. Hukuksal anlamda zilyetlik ise, öğretide benimsenen şu tanımla bir parça olsun anlaşılır kılınabilir: “Bir taşınır ya da taşınmaz mal üzerinde fiilî egemenliği elde etme ve elden kaçırmama yönündeki iradeye dayanarak sürdürülen kişi ile eşya arasındaki ilişkidir.”

Tasarruf yetkisini kısıtlayıcı şerhler: Bunlar, MK 1010’a göre çekişmeli hakların korunmasına ilişkin mahkeme kararları; haciz, iflâs kararı veya konkordato ile verilen süre; aile konutu; aile yurdu kurulması, artmirasçı atanması gibi kanunen şerh verilmesi öngörülen malikin tasarruf yetkisinin kısıtlamalarına ilişkin şerhlerdir. Örneğin, satıcı malik tarafından üstlenilen taşınmazın mülkiyetinin devri borcu yerine getirilmediğinde açılan tescile zorlama davasında mahkemece çekişmeli hakkın korunmasına yönelik tedbir olarak böyle bir şerhe karar verilmesi mümkündür. Bu tür şerhlere konu hak ya da hukuksal durumların kendilerine özgü hükümleri olmakla birlikte, bunlar, genelde üçüncü kişilerin iyiniyetini ortadan kaldırma işlevi görürler. Böylece, o taşınmazda sonradan hak kazananlara karşı ileri sürülebilirler.

Gerçek aynî hak sahibinin aynî hakkının zedelenmesi üzerine sicilde aynî hak sahibi görünene karşı açtığı ve sicilin gerçek duruma uygun hale getirilmesini istediği davaya tapu sicilinin düzeltilmesi davası denmektedir. Tapu sicilinin düzeltilmesi davasının koşulları, (1) tapu sicili yolsuz tutulmuş olmalıdır. (2) Aynî hak zedelenmiş olmalıdır. (3) Yolsuz tescil ile maddî hukuk açısından durum değişmemiş olmalıdır. Görünüş bakımından sicil gerçek durumu yansıtmaz, fakat, yolsuz tescil ile birlikte, aynî hak, her zaman maddî açıdan hemen ihlâl edilmez. Örneğin kazandırma sebebi yok ya da geçersiz ise, mülkiyet yalnız tescil yapıldığı için karşı tarafa geçmez. Bu yüzden maddî açıdan değil, salt biçimsel zedelenme gerekli ve yeterlidir. Dava açma süresi öngörülmemiştir. Aynî hak kaybedilmedikçe, bu dava açılabilir. Yalnız KadastroK 11’de tutanakların kesinleştiği tarihten itibaren on yıllık bir süre öngörülmektedir.