Medeni Hukuka Giriş, Medeni Hukukun Kaynakları ve Temel Kavramları

Toplumsal ilişkiler çok yönlüdür. Bu nedenle toplumsal ilişkileri konu alan hukuk kuralları da farklı kriterlerden hareketle farklı şekilde gruplandırılmıştır Bu konuda esas alınan ölçütlerden biri eşitlik ilkesidir. Eşit kişiler arasındaki ilişkileri düzenlemek özel hukukun kapsamına girer. Buna karşılık hukuki ilişkinin tarafları arasında altlık-üstlük ilişkisi varsa kamu hukukundan söz edilir. Medeni hukuk, eşitler arasında ilişkileri düzenlediğinden özel hukukun dallarından biridir.

Hukuk kuralları, toplum halinde yaşamak zorunda olan insanların birbirleriyle ve toplumla olan ilişkilerini düzenleyen en önemli sosyal düzen kuralı niteliğini taşıyan kurallardır. Hukukun anlamı birçok hukukçu tarafından farklı şekillerde ortaya konmakta ve farklı tanımlamalar yapılmaktadır. Tüm bu tanımlarda hukukçuların aynı kavramı farklı açılardan ifade etmesi söz konusudur. Neredeyse tüm hukukçuların üzerinde uzlaştığı bir görüşe göre “hukuk, toplumu düzen altına alan ve devlet yaptırımı ile kuvvetlendirilmiş bulunan kuralların bütünüdür”. 

Hukukun temel amaçlarını, dirlik ve düzeni sağlama, hukukî güvenliği sağlama, adaleti sağlama ve toplumun gereksinimlerini karşılama şeklinde özetlemek mümkündür.

Medeni hukuk terimi, sözlük anlamı itibariyle “şehir hukuku” veya “şehirliler hukuku” anlamına gelmektedir. Kişiler arasındaki özel ilişkileri konu edinen medeni hukuk, kişilerin birbirleriyle ve belirli ölçüde devletle olan doğrudan veya dolaylı ilişkilerini düzenleyen kurallardan oluşan bir pozitif hukuk alanıdır.

Medeni hukuk, düzenlediği ilişkilerin niteliği ve kapsamı açısından beş ana dala ayrılmaktadır. Bunlar; “kişiler hukuku”, “aile hukuku”, “miras hukuku”, “eşya hukuku” ve “borçlar hukuku”dur.

Eşya hukuku, kişilerin eşya üzerideki egemenlik ve tasarruflarının niteliğini ve türlerini, onların bu egemenlik dolayısıyla diğer kişilerle olan ilişkilerini düzenler. Eşya hukukunun temel konusunu oluşturan ayni haklar, kişilere eşya üzerinde hâkimiyet sağlayan ve herkese karşı ileri sürülebilen mutlak haklardır. Eşya hukuku hükümleri, TMK.’nun 683 ile 1027. maddeleri arasında düzenlenmiştir.

Medeni hukukun asli kaynağının ne olduğu Türk Medeni Kanununun 1. maddesinde açıkça belirtilmiştir. Gerçekten de TMK. m. 1’e göre, “Kanun sözüyle ve özüyle değindiği bütün konularda uygulanır. Kanunda uygulanabilir bir hüküm yoksa hâkim, örf ve âdet hukukuna göre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsaydı nasıl bir kural koyacak idiyse ona göre karar verir”. Her ne kadar burada “kanun”dan söz edilmiş ise de, bundan kasıt “yazılı hukuk kuralları”dır. Yazılı hukuk kurallarını ise temelde beş grupta toplayabiliriz. Bunlar; “kanunlar”, “kanun hükmünde kararnameler”, “tüzükler”, “yönetmelikler” ve “içtihadı birleştirme kararları”dır.

Yargıtay’ın İçtihadı Birleştirme Kararları benzer olaylarda bütün mahkemeleri bağlayıcı bir niteliktedir. Yargıtay’ın hukuk boşluklarını doldurmak üzere İçtihadı Birleştirme Kararlarıyla yarattığı hukuk kuralları, medeni hukukun yazılı kaynağı haline getirilmiş bulunmaktadır.

Tali kaynaklar, TMK m. 1 hükmü gereğince, hâkimin önüne gelen hukuki uyuşmazlığı çözerken yazılı hukuk kuralı bulamaması durumunda başvuracağı kaynaklardır. Bu kaynaklar örf ve âdet hukuku ve hâkimin yarattığı hukuktur.

Örf ve âdet hukuku, medeni hukukun yazılı olmayan kaynakları arasındadır. TMK. m. 1/I’e göre, “Kanunda uygulanabilir bir hüküm yoksa, hâkim, örf ve âdet hukukuna göre karar verir”. Bu hükümden anlaşılacağı üzere, örf ve âdet hukuku kuralları, hâkimin yazılı bir hukuk kuralı bulamadığı durumlarda başvuracağı tali bir kaynaktır.

Bir örf ve âdet kuralının hukuk kuralı haline gelebilmesi için maddi unsur, manevi unsur ve hukuki unsur olarak adlandırılan üç unsura ihtiyaç vardır. Örf ve âdet hukukunun maddi unsuru süreklilik, devamlılık ve tekrarlanmadır. Bu unsura göre, bir örf ve âdet kuralının hukuk kuralı haline gelebilmesi için uzun süreden beri uygulanıyor olması gerekir. Buradaki süreklilikten kasıt en azından ne zamandan beri uygulandığının o toplumdaki hiç kimse tarafından bilinmemesidir. Örf ve âdet hukukunun manevi unsuru genel inanıştır. Bu unsura göre, bir örf ve âdet kuralının hukuk kuralı haline gelebilmesi için toplum içinde o kurala uyulmasının zorunlu olduğu yönünde genel bir inancın olması gerekir. Son olarak, bir örf ve âdet kuralının hukuk kuralı haline gelebilmesi için onun “yaptırım” ile desteklenmesi gerekir. Bu da örf ve âdet kurallarına yasalar tarafından yapılan yollamalarla sağlanmaktadır.

Örf ve âdet hukuku kuralları, etkili oldukları alan bakımından “genel örf ve âdet hukuku kuralları” ve “özel örf ve âdet hukuku kuralları” olmak üzere iki türe ayrılmaktadır. Genel örf ve âdet hukuku kuralları, ülkenin her yerinde bilinen ve uygulanmakta olan kurallardır. “Ortakçılık” ve “yarıcılık”, doktrinde genel örf ve âdet hukuku kurallarına örnek olarak gösterilmektedir. Özel örf ve âdet hukuku kuralları ise, ülkenin sadece belli bir yöre veya bölgesinde veya belli bir meslek grubuna dâhil bulunan kimseler arasında geçerli olan kurallardır. Belli bir meslek grubuna dâhil bulunan kimseler arasında geçerli olan örf ve âdet hukuku kurallarına örnek olarak, ticari örf ve âdet hukuku kuralları verilebilir. Bu kurallar öncelikle “tacirler arasında” uygulanan kurallardır.

TMK. m. 1’e göre, “Kanun, sözüyle ve özüyle değindiği bütün konularda uygulanır. Kanunda uygulanabilir bir hüküm yoksa hâkim, örf ve âdet hukukuna göre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsaydı nasıl bir kural koyacak idiyse ona göre karar verir”. Hukuk kuralları genel ve soyut niteliktedir. Günlük hayatta karşılaşılan tüm olaylara uygulanacak hukuk kurallarını bulmak her zaman mümkün değildir. Nitekim kanun koyucunun ileride doğacak bütün olayları tahmin ederek onları düzenleyecek hukuk kuralları koyması mümkün değildir. Bu durumda hâkim tıpkı bir kanun koyucuymuş gibi hareket edecek ve önüne gelen somut olayı çözümlemek için, hukuk yaratma yetkisini kullanacaktır.

Medeni Hukukun yardımcı kaynakları içtihatlar ve doktrindir. TMK. m. 1/III’e göre, “Hâkim, karar verirken bilimsel görüşlerden ve yargı kararlarından yararlanır”.

Kanunun sözü (lafzı); kanunun açık metni, maddelerin açık ve seçik olan ifadesi, kullanılan sözcüklerin anlamı demektir.

Yargı mercilerinin görevi, soyut hukuk kurallarını somut olaylara uygulamaktır. Bu çerçevede hâkimin önüne gelen olaya hukuk kuralını uygularken yaptığı yorum yargısal yorum olarak adlandırılır. Kanunların yorumu denildiğinde ilk akla gelen yorum yargısal yorumdur. Yargısal yorumun, daha sonraki olaylarda yorumu yapan hâkimi ve başka mahkemeleri bağlayıcı yönü bulunmamaktadır. Ancak içtihadı birleştirme kararlarına konu olmuş olan yargı yorumlarının bağlayıcı niteliği vardır.

Kanun hükmünü yorumlama yöntemlerini genel olarak üç ana grup altında toplamak mümkündür. Bunlar; deyimsel, tarihsel ve amaçsal yorum yöntemleridir. Amaçsal yorum yönteminde, kanunlar uygulandığı zamanın gereklerine ve anlayışına göre yorumlanırlar. Kanunlar yorumlanırken, kanun metni yanında, kanunun amacını ve özellikle zamanın ihtiyaçlarını ve devrin anlayışını da gözden uzak tutmamak gerekmektedir. Bu yorum yöntemi uyarınca, kanunların statik yapısı ile hayatın dinamik gerçekleri arasındaki çelişkiyi gidermek hâkimin görevi kabul edilmektedir. 

Kıyas, belli bir hukukî ilişki veya durum için konulmuş olan kanun hükmünün, hakkında kural bulunmayan ancak benzer olan başka bir hukukî ilişki veya duruma uygulanması anlamına gelir.

Bir hukukî sorun hakkında, kanunda, örf ve âdet hukukunda ve diğer herhangi bir hukuk kaynağında kural yok ise bu durum “hukukta boşluk” anlamına gelir.

Gerçek olmayan boşlukta, somut olaya uygulanacak bir kural olmakla beraber, bu kural olayın çözümü için tatmin edici değildir.