MEDENİ HUKUK I - Deneme Sınavı - 30

Belirli bir malın eşlerden birine ait olduğunu iddia eden kimse, iddiasını ispat etmekle yükümlüdür. Eşlerden hangisine ait olduğu ispat edilemeyen mallar onların paylı mülkiyetinde sayılır. Bir eşin bütün malları, aksi ispat edilinceye kadar edinilmiş mal kabul edilir.

Eşlerden biri diğerine ait bir malın edinilmesine, iyileştirilmesine veya korunmasına hiç ya da uygun bir karşılık almaksızın katkıda bulunmuşsa, tasfiye sırasında bu malda ortaya çıkan değer artışı için katkısı oranında alacak hakkına sahip olur ve bu alacak o malın tasfiye sırasındaki değerine göre hesaplanır; bir değer kaybı söz konusu olduğunda katkının başlangıçtaki değeri esas alınır. Buna değer artış payı adı verilir. Böyle bir malın daha önce elden çıkarılmış olması halinde hâkim, diğer eşe ödenecek alacağı hakkaniyete uygun olarak belirler. Eşler, yazılı bir anlaşmayla değer artışından pay almaktan vazgeçebilecekleri gibi, pay oranını da değiştirebilirler.

Artık değerin paylaşımında eşitlik ilkesine getirilmiş bir istisna bulunmaktadır. Zina veya hayata kast nedeniyle boşanma halinde hâkim, kusurlu eşin artık değerdeki pay oranının hakkaniyete uygun olarak azaltılmasına veya kaldırılmasına karar verebilir. Artık değere katılmada eşler aralarında yapacakları mal rejimi sözleşmesiyle başka bir esas kabul edebilirler. Bu tür anlaşmalar, eşlerin ortak olmayan çocuklarının ve onların altsoylarının saklı paylarını zedeleyemez.

“Miras” kelimesiyle de ifade edilen tereke, mirasbırakanın ölmesi veya ölümüne denk tutulan gaipliğine karar verilmesiyle mirasçılarına geçen ve parayla ölçülebilen bütün hak ve borçları ile hukuki ilişkilerinin tümü anlamına gelir. Tereke sözcüğü ile özdeş kullanıldığı anlamından farklı olarak miras sözcüğü aynı zamanda, terekenin mirasçılara geçişini anlatmak amacıyla da kullanılır.

Birinci derece mirasçılar, mirasbırakanın çocukları, torunları, torun çocukları ve onlardan gelenlerdir. Diğer bir ifade ile mirasbırakanın altsoyudur ve bu kişiler esasen mirasbırakana kan bağı bakımından en yakın olan kişilerdir. İkinci derecedeki mirasçılar ise mirasbırakanın ana babasıdır. Ana ve babadan üreyen kuşaklar, yani mirasbırakanın kardeşleri, yeğenleri, yeğen çocukları, torunları vs. ikinci derece mirasçıları oluşturur. Diğer bir ifade ile bu derecedeki mirasçılar ana baba ve onların altsoyu olarak adlandırılabilir. Üçüncü derecedeki mirasçılar ise mirasbırakanın büyük ana ve büyük babaları ile onların altsoyudur. Bu derecede, iki büyük ana ve iki büyük baba olmak üzere dört parantel vardır. Büyük analar ve büyük babalardan türeyen kuşaklar, yani mirasbırakanın teyzesi, halası, dayısı, amcası ve onların çocukları üçüncü dereceyi oluşturur.

Yasal mirasçılık hukukumuzda üçüncü derece ile sınırlandırılmıştır. Mirasbırakanın ilk üç derecede hiçbir mirasçısı yoksa, eşi de kendisinden önce ölmüşse veya bütün mirasçıları mirası reddetmişlerse, mirasbırakan hiçbir kimseyi mirasçı olarak atamamışsa, yani iradi mirasçılık da söz konusu değilse, miras doğrudan doğruya devlete (Hazineye) geçer (TMK. m. 501). Geride mirasçı bırakmaksızın ölen kişinin mirasının Devlete kalacağı hususu ülkemizde olduğu gibi tüm Kıta Avrupası hukuk sistemine dâhil ülkelerde de kabul edilmektedir. Mirasbırakan hangi ülkenin vatandaşı ise, diğer bir ifadeyle hangi ülkeye uyrukluk bağı ile bağlı ise, mirası o ülkeye kalır.

Sağ kalan eş, mirasbırakanın altsoyu ile birlikte mirasçı olursa mirasın dörtte birini; mirasbırakanın ana ve baba derecesi ile birlikte mirasçı olursa mirasın yarısını; mirasbırakanın büyük ana ve büyük babaları ve onların çocukları ile birlikte mirasçı olursa mirasın dörtte üçünü, bunlar da yoksa mirasın tamamını alır (TMK. m. 499). Bu noktada dikkat edilmesi gereken husus sağ kalan eşin bulunması ve üçüncü derece ile birlikte mirasçı olması halinde, üçüncü derecedekilerin mirasçılığının kök başları ve onların sadece çocukları ile sınırlanmış olmasıdır. Diğer bir ifade ile kök başları ya da amca, hala, dayı ve teyzenin olmadığı veya mirasçılıklarına bir engel çıktığı hallerde miras onların altsoylarına inmeyecek, yani kuzen ve kuzinlere geçmeyip mirasın tamamı sağ kalan eşe kalacaktır.

Şekli anlamda ölüme bağlı tasarruf ile ifade edilen kişinin son isteklerini hangi şekil altında açıklayabileceği hususudur. Miras hukuku şekilci bir hukuk olup, mirasbırakana son arzularını açıklayabileceği iki farklı seçenek sunulmuştur. Bunlar vasiyet ve miras sözleşmesidir.

Mirasbırakan; yakın ölüm tehlikesi, ulaşımın kesilmesi, hastalık, savaş gibi olağanüstü durumlar yüzünden resmi veya el yazısı vasiyetname yapamayacak durumdaysa, sözlü vasiyet yoluna başvurabilir (TMK. m. 539/I). Bunun için mirasbırakan, son arzularını iki tanığa anlatır ve onlara bu beyanına uygun bir vasiyetname yazmaları veya yazdırmaları görevini yükler (TMK. m. 539/II). Resmi vasiyetname düzenlenmesinde okuryazar olma koşulu dışında, tanıklara ilişkin yasaklar, sözlü vasiyetteki tanıklar için de aynen geçerlidir (TMK. m. 539/III).

Miras sözleşmesi, iki taraflı hukuki işlem, yani bir sözleşme olduğu için karşılıklı ve birbirine uygun en az iki irade açıklamasını gerektirir. Miras sözleşmesi yapabilmek için ayırt etme gücüne sahip ve ergin olmak, kısıtlı bulunmamak gerekir (TMK. m. 503). Diğer bir ifade ile aynen borçlar hukukundaki sözleşme yapma ehliyeti bakımından aranan hususlar miras sözleşmesi bakımından da aranmaktadır. Vasiyet yukarıda belirtilen üç farklı şekilde yapılabildiği halde miras sözleşmesinin geçerliliği resmi vasiyetname şeklinde yapılmasına bağlıdır (TMK. m. 545/I). Sözleşmenin tarafları, arzularını resmi memura aynı zamanda bildirirler ve düzenlenen sözleşmeyi memurun ve iki tanığın önünde imzalarlar (TMK. m. 545/II).

Belirli mal bırakılan, mirasçı atanan kimseden farklı olarak “külli halef” değildir. Mirasçı atanan kimse külli halef olduğundan mirasbırakanın ölümü anından itibaren terekenin borçlarından da sınırsız surette ve müteselsilen sorumludur. Atanmış mirasçının tereke üzerinde “ayni hakkı” vardır. Oysa kendisine belirli mal bırakılan kimsenin ne mirasçılık sıfatı vardır ne de terekedeki mal üzerinde ayni hakkı vardır. Onun sadece kendisine bırakılan malın teslimini külli halef olan mirasçılardan isteme hususunda “şahsi hakkı” vardır. Ayrıca, kendisine belirli mal bırakılan kişi külli halef olmadığından dolayı tereke borçlarından da sorumlu değildir.

Mirasçılıktan çıkarma Medeni Kanunun 510 vd. maddelerinde düzenlenmiştir. Yasal mirasçılar için öngörülmüş olan bir yoldur. Hatta kural olarak sadece saklı paylı mirasçılar için geçerlidir. Zira saklı paylı olmayan mirasçıların mirastan çıkarılmasına gerek olmayıp ölüme bağlı tasarruf yolu ile mirastan pay almamaları sağlanabilir. Hukukumuzda üç grup saklı paylı mirasçı vardır. Bunlar mirasbırakanın altsoyu, ana ve babası ile sağ kalan eştir. Aşağıdaki durumlarda mirasbırakan, ölüme bağlı bir tasarrufla saklı paylı mirasçısını mirasçılıktan çıkarabilir: a. Mirasçı, mirasbırakana veya mirasbırakanın yakınlarından birine karşı ağır bir suç işlemişse, b. Mirasçı, mirasbırakana veya mirasbırakanın ailesi üyelerine karşı aile hukukundan doğan yükümlülüklerini önemli ölçüde yerine getirmemişse (TMK. m. 510).

Mirasbırakan, hakkında borç ödemeden aciz belgesi bulunan altsoyunu, saklı payının yarısı için mirasçılıktan çıkarabilir. Ancak, bu yarıyı mirasçılıktan çıkarılanın doğmuş ve doğacak çocuklarına özgülemesi şarttır. Miras açıldığı zaman borç ödemeden aciz belgesinin hükmü kalmamışsa veya bu belgenin kapsadığı borç tutarı mirasçılıktan çıkarılanın miras payının yarısını aşmıyorsa, mirasçılıktan çıkarılanın istemi üzerine gerçekleştirilen çıkarma tasarrufu iptal olunur (TMK. m. 513).

Mirasçılık ehliyeti, bir kimsenin yasal mirasçı veya atanmış mirasçı ya da vasiyet alacaklısı olabilme yeteneğine sahip bulunmasını ifade etmektedir. Medeni Kanunumuz bir kimsenin mirasçılık ehliyetine sahip olmasını iki olumlu, bir olumsuz üç koşula bağlamıştır. Bunlar, mirasın açıldığı zaman “sağ olmak”, “mirasa ehil olmak” ve “mirastan yoksun bulunmamak” tır.

Mirasbırakanın yapmış olduğu bir ölüme bağlı tasarrufla terekenin tamamı veya bölünebilir bir kısmında belirli bir süre veya şart olarak kararlaştırılan husus gerçekleşinceye kadar bir kimsenin daha sonra başka bir kimsenin mirasçı olacağını kararlaştırması halinde artmirasçı söz konusudur.

578. madde hükmüne göre aşağıdaki kimseler, mirasçı olamayacakları gibi; ölüme bağlı tasarrufla herhangi bir hak da edinemezler: a) Mirasbırakanı kasten ve hukuka aykırı olarak öldüren veya öldürmeye teşebbüs edenler, b) Mirasbırakanı kasten ve hukuka aykırı olarak sürekli şekilde ölüme bağlı tasarruf yapamayacak duruma getirenler, c) Mirasbırakanın ölüme bağlı bir tasarruf yapmasını veya böyle bir tasarruftan dönmesini aldatma, zorlama veya korkutma yoluyla sağlayanlar ve engelleyenler, d) Mirasbırakanın artık yeniden yapamayacağı bir durumda ve zamanda ölüme bağlı bir tasarrufu kasten ve hukuka aykırı olarak ortadan kaldıranlar veya bozanlar.

herhangi bir mahkeme kararı veya mirasbırakanın işlemine gerek kalmaksızın kişinin mirasçılık ehliyeti mirasbırakandan önce ölmüş gibi ortadan kalkar. Mirastan yoksunluk, yalnız yoksun olanı etkiler. Burada cezaların şahsiliği ilkesi geçerlidir. Mirastan yoksun olanın altsoyu, mirasbırakandan önce ölen kimsenin altsoyu gibi mirasçı olur (TMK. m. 579). Mirastan yoksunluk, mirasbırakanın affıyla ortadan kalkar (TMK. m. 578/II). Mirastan yoksunluk ile mirastan çıkarma karşılaştırıldığında; çıkarmanın mirasbırakanın ölüme bağlı bir tasarrufu ile gerçekleştiği, buna karşılık yoksunluğun Kanunda sayılan sebeplerden birinin varlığı halinde kendiliğinden kişinin mirasçılığını engellediği, af ile mirastan yoksunluğu ortadan kaldırmak mümkün olduğu halde, çıkarmada mirasbırakanın o ölüme bağlı tasarrufu ortadan kaldırmasının veya yeni bir ölüme bağlı tasarruf ile iradesini ortaya koymasının gerektiği belirtilebilir.

Başvurusu üzerine yasal mirasçı oldukları belirlenenlere, sulh hukuk mahkemesince veya noterlikçe mirasçılık sıfatlarını gösteren mirasçılık belgesi verilir. Mirasçı atamaya veya vasiyete ilişkin ölüme bağlı tasarrufa mirasçılar veya başka vasiyet alacaklıları tarafından kendilerine bildirilmesinden başlayarak bir ay içinde itiraz edilmedikçe, lehine tasarrufta bulunulan kimseye, sulh hukuk mahkemesince atanmış mirasçı veya vasiyet alacaklısı olduğunu gösteren bir belge verilir. Mirasçılık belgesinin geçersizliği her zaman ileri sürülebilir (TMK. m. 598). Bu belgenin aksinin her türlü delil kullanılarak kanıtlanması mümkündür.

Külli halefiyet ilkesi gereği, mirasçı ölüm anından itibaren mirasbırakanın borçlarından da şahsen sorumlu olur. Zira mirasın kendiliğinden intikalinin bir sonucu olarak mirasbırakanın sadece sahip olduğu haklar değil, aynı zamanda borçları da kendiliğinden külli halef olan mirasçılara geçer. Borçlardan sorumlu olmak istemeyen yasal veya atanmış mirasçı mirası ancak bütün olarak reddedebilir. Esasen mirasın açılması ile birlikte kanun koyucu mirasçılara dört farklı hak tanımıştır. Bu haklardan ilki ve en doğal olanı kuşkusuz mirası kabuldür ve yukarıda belirtildiği gibi bu hakkın seçilmesi için bir davranışta ya da irade açıklamasında bulunmaya gerek yoktur. İkincisi ise mirasın reddidir. Ancak bunların yanı sıra, özellikle terekenin durumunun bilinmediği hallerde mirasçılar terekenin defterinin tutulmasını isteyebilecekleri gibi, son olarak resmi tasfiyeyi de talep edebilirler.

Mirasın reddi yasal mirasçılar ile iradi mirasçılardan atanmış mirasçılara tanınmış önemli bir imkândır. Hukukumuzda açık ret ve ret karinesi (zımni ret) olmak üzere iki farklı şekilde mirasın reddi mümkündür. Ret karinesi gereğince, ölümü tarihinde mirasbırakanın ödemeden aczi açıkça belli veya resmen tespit edilmiş ise, miras reddedilmiş sayılır (TMK. m. 605). Bu durumda mirasçıların mirası ret için herhangi bir davranışta bulunması beklenmez, ancak mirasçılar mirası kabul etmek istedikleri takdirde bu iradelerini ortaya koymaları gerekecektir. Açık ret durumunda ise, mirasçılar mirası, mirasçı olduklarını öğrendikleri andan itibaren üç ay içinde reddedebilirler. Bu süre, yasal mirasçılar için mirasçı olduklarını daha sonra öğrendikleri ispat edilmedikçe mirasbırakanın ölümünü öğrendikleri; vasiyetname ile atanmış mirasçılar için mirasbırakanın tasarrufunun kendilerine resmen bildirildiği tarihten işlemeye başlar (TMK. m. 606). Üç aylık süre bir hak düşürücü süre niteliğindedir.

Mirasın açıldığı tarihte, mirasçı olabilecek bir cenin varsa paylaşma, ceninin doğumuna kadar ertelenir. Ana muhtaç ise, doğuma kadar geçim giderlerinin terekeden sağlanmasını isteyebilir (TMK. m. 643). Doğum ile birlikte cenin sağ ve tam doğarak kişilik kazandığında o da mirasçı olacaktır.