Nitel İçerik ve Söylem Analiz Teknikleri

Nitel araştırma yaklaşımı çeşitli sosyal ortamları ve bu ortamlarda yer alan bireylerin deneyimlerinin incelenmesi yoluyla araştırma sorularına cevap aramaktadır. Bu nedenle, nitel araştırma yaklaşımı bireylerin kendilerini ve ortamlarını nasıl şekillendirdikleri ve bu ortamlardaki bireylerin çevrelerini nasıl anlamlandırdıklarıyla ilgilenmektedir (Berg, 2001). Nitel araştırma yaklaşımına göre insan davranışları, davranışın meydana geldiği bağlamdan ayrı düşünülemez ve bu nedenle sosyal gerçeklik, fiziksel gerçeklikte olduğu gibi, değişkenlere indirgenemez; derinlemesine anlayış geliştirilmesi gerekmektedir. 

Nitel araştırma yaklaşımı bireylerin ya da grupların belirli bir sosyal problemle ilgili oluşturdukları anlayışın incelenmesine ve anlamlandırılmasına odaklanmaktadır (Creswell, 2009). Nitel araştırma yaklaşımı bireylerin algılarından kaynaklanan birden fazla gerçekliği gözler önüne koymayı hedeflemektedir. Nitel araştırma yaklaşımında araştırmacı bir olguyu değişkenlere ayırmak yerine büyük resme odaklanarak anlamlandırma yolunu tercih eder. Dolayısıyla, nitel araştırma modeli uygulanan bir araştırmada amaç, verinin sayısal analizinden çok olgu ile ilgili derinlemesine bir anlayışa ve bütüncül bir resme ulaşmaktır

Nitel araştırma yaklaşımı aşağıdaki durumlarda kullanılabilir:

a. Bir grup ya da evrenin derinlemesine incelenmesinde, ölçülebilecek değişkenlerin tanımlanabilmesinde veya toplumda araştırılması tabu olarak kabul edilen olguların araştırılmasında,

b. Problem ya da durum hakkında karmaşık ve detaylı bir anlayış geliştirilmeye ihtiyaç duyulduğunda,

c. İnsanların öykülerini paylaşmaları için cesaretlendirilmesinde, araştırmacı ve katılımcı arasındaki güç ilişkisinin ağırlığının azaltılması gerektiğinde,

d. Katılımcıların bir problem veya durum karşısında içinde bulundukları bağlamın anlaşılmasına ihtiyaç duyulduğunda,

e. Tüm bireylerin istatistiksel bir ortalamaya tabi tutulmasının araştırmada yer alan bireylerin özgünlüğünü olumsuz etkileyebilecek durumlarda ve

f. Nicel ölçeklerin ya da istatiksel analizlerin araştırma problemine uygun olmadığında kullanılabileceğini belirtmektedir (Creswell, 2007).

Tümevarımsal ve Çıkarımsal Analiz: Tümevarımsal analiz, verinin kurama yön vermesi veya durum ya da olgu hakkında daha derin bir anlayışa olanak tanımasıdır. Araştırma süreci, araştırma sorularını iyileştirmek ve kuram oluşturmak için veri toplamayı içermektedir. Veri, hipotezleri test etmek amacıyla toplanmaz. Araştırma ilerledikçe temalar ve örüntüler tanımlanır ve olgu daha derinlemesine anlamlandırılır. Çıkarımsal analiz ise, eldeki verilerle ilgili yapılan analizlerden yeni kavramlar ortaya çıkarılması olarak tanımlanmaktadır.

Aşama 1: Verinin Analiz için Düzenlenmesi ve Hazırlanması: Bu süreçte veri, bilgi kaynağına göre ayrılır ve düzenlenir. Bu aşamada açık-uçlu verilerin düzenlenmesi veya görüşmelerin yazılı dökümünün çıkarılması gibi işlemler yer almaktadır.

Verilerin Kodlanması: Kodlama süreci ile detaylı bir analiz süreci başlamaktadır. Kodlama veri üzerinde herhangi bir anlamlandırma çalışması yapılmadan önce verinin segmentler veya bütünler şeklinde organize edilme sürecidir. Bu süreçte veri toplama aşamasında elde edilen verinin segmentler hâlinde kategorize edilmesi ve bu kategorilerin araştırmacı tarafından bir kavram kullanılarak etiketleme işlemleri yapılır. Bu aşamada araştırmacının odaklanması tavsiye edilen kodlar arasında:

• Ortak akla ve alanyazına dayalı olarak bulunması beklenen kodlar,

• Araştırmanın başında bulunmasını beklenmeyen, şaşırtıcı kodlar,

• Sıra dışı ve kavramsal ilgi uyandıracak kodlar ve

• Araştırmada daha geniş bir kuramsal perspektif sağlayacak kodlar yer almaktadır (Creswell, 2009)

İçerik analizinin beş ana amaç etrafında şekillendiği belirtilebilir:

1. Mesaj içeriğinin yapısal karakteristiklerini betimlemek, 2. Mesaj içeriğinin biçimsel karakteristiklerini betimlemek, 3. Mesajın kaynağına (üreticisine) ilişkin çıkarımlarda bulunmak, 4. Mesajın alıcısına (hedef kitleye) ilişkin çıkarımlarda bulunmak, 5. Mesajın alıcısında (hedef kitlede) yarattığı etkiyi tahmin etmek (Berelson, 1952)

İçerik analizi, 1920’li yıllarda ortaya çıkmış olmasına rağmen İkinci Dünya Savaşı sırasında medyada propaganda mesajlarının incelenmesi amacıyla iletişim araştırmalarındaki rolü ve kullanımı hız kazanmıştır (Baxter, 2020). İlerleyen dönemlerde de popülerliği devam eden içerik analizi sosyal bilimlerde yaygın olarak kullanılan nicel yaklaşımdan esinlenerek nicel yöntemleri benimsemiş ancak zaman içinde metin çözümlemesi teriminde olduğu gibi daha kapsamlı biçimlerde ele alınmaya başlamıştır. Metin çözümlemesi ile içerik analizi belirli noktalarda keşişse de araştırmacılar içerik analizinin daha çok pozitivist bir paradigmayı benimsediğini; metin çözümlemesinin ise eleştirel kuram, feminizm ve politik ekoloji gibi yaklaşımlara yakın olduğunu ifade etmektedir (Baxter, 2020).

Berelson (1952) içerik analizini “iletişimin belirgin içeriğinin nesnel, sistematik ve nicel olarak betimlenmesine olanak tanıyan araştırma tekniği” olarak tanımlamaktadır.

İçerik analizi, “iletişim mesajının belirgin veya gizil içeriğinde yer alan anahtar sembol ve temaların anlamlarının veya olası etkilerinin keşfedilmesi amacıyla sınıflandırılması, çizelgelenmesi ve değerlendirilmesi” olarak tanımlanabilir (Krippendorff, 2004).

Nitel içerik analizi yaklaşımına ilişkin anahtar özellikler aşağıdaki gibi sıralanabilir: • Tümdengelimsel bir yaklaşımla kuram veya hipotez test etmek yerine, tümevarımsal bir yaklaşımla kuram geliştirmeye odaklanır,

• Önceden belirlenen kodların yer aldığı kod kitabı değil araştırmacının kendisi veri toplama süreçlerinin merkezindedir,

• Nitelikli, araştırmaya ilişkin bilgi ve beceri düzeyi yüksek araştırmacılara ihtiyaç duyulur, • Satır aralarında saklanan gizil anlam belirgin anlamdan daha önemlidir,

• Daha esnek kodlama prosedürleri mevcuttur,

• Mesajın ilk etapta nasıl üretildiğine odaklanılır,

• Görüşmelerde olduğu gibi araştırmacı bazı durumlarda mesajın üretilmesinde rol oynayabilir,

• Mesajın kaynağı, alıcısı ve ortamına dair çıkarımlara da yer verilebilir, • Kodlar tümevarımsal bir yaklaşımla geliştirilir,

• Bir kavramın tekrar etme oranı (frekansı) yerine kavramın içerikte yer alıp almadığının betimlenmesine odaklanır,

• Birden fazla içerik türü aynı anda değerlendirilebilir,

• Her bir veri kaynağının metinsel birim hacmi farklı olabilir,

• Alıntılara yoğun bir biçimde yer verilebilir ve

• Büyük örneklem sayısı ve önceden temaların belirlenmesi yerine erişilen çıkarımların geçerliğine odaklanır (Baxter, 2020).

İçerik analizi kavramsal ve ilişkisel içerik analizi olmak üzere iki türe sahiptir. Kavramsal içerik analizi, kavramların metin içinde varlığı ya da yokluğu veya kaç kez yer aldığının incelenmesidir. İlişkisel içerik analizi ise kavramsal analizi ilerleterek sadece kavramların varlığı veya sayısıyla değil aynı zamanda metin içinde yer alan kavramlar arası ilişkileri de inceler

Pek çok araştırmacı ve özellikle de dilbilimciler için söylem, “cümlenin ötesine” geçmek anlamını ifade etmektedir (Schiffrin vd., 2015). Dolayısıyla, araştırmacılar için söylemin irdelenmesi dilin kullanımının incelenmesi anlamına gelmektedir

Kitabımızın bu ünitesinde ise söylem; “sosyal ortamda doğal olarak gerçekleşen iletişimden kaynaklanan dil ve dilin kullanımı” olarak tanımlanacaktır (Androutsopoulos, 2011 s.47). Buna bağlı olarak söylem analizi ise; “sosyal bağlamda bireylerin yazılı veya sözlü söylemlerinin incelenmesini içeren geniş bir kavram” olarak ele alınacaktır (Shanthi vd., 2015).

İletişim araştırmalarında söylem analizi bireylerin kendilerini nasıl ifade ettikleri (ki biz buna kendilik sunumu da diyoruz), ilişkilerini nasıl yönettikleri, sorumluluğu ve suçluluğu nasıl belirledikleri, örgütleri nasıl inşa ettikleri, kültürü nasıl uygulamaya geçirdikleri, başkalarını nasıl ikna ettikleri, bir toplulukta etkileşimsel süreçleri nasıl anlamlandırdıkları gibi pek çok konuda araştırmacılara yol göstermektedir (Tracy, 2005). İletişim araştırmalarında söylem analizinin geçmişine bakıldığında sözlü içeriğin yazılı içeriğe kıyasla daha fazla incelendiği görülmektedir (Tracy, 2005).

Söylem analizinde sözlü içeriğin daha fazla incelenmiş olması, söylemin doğasından kaynaklanmaktadır. Sözlü içeriğin - başka bir tabirle konuşmanın - odakta yer olması, incelenen birimler olarak bireylerin görünürlüğünü artırmaktadır; sonuçta mesajın kaynağı veya alıcısı konumundaki birey olmadan söylem de söz konusu olmayacaktır. İletişim alanında söylem analizi genelde birbirleriyle iletişim kuran iki bireyin mesajlarının incelenmesi anlamına gelmektedir. Ancak, bu yazılı olan mesajların incelenemeyeceği anlamına gelmez. Söylem analizinin temelinin bireyler arası etkileşime dayanmasına rağmen son zamanlarda örgütsel iletişim, kitle iletişimi ve doğal olarak marka iletişimi bağlamlarında gerçekleştirilen söylem analizi araştırmalarının sayısında artış gözlenmektedir.

Söylem analizi, bilginin sosyal olarak inşa edildiğini savunan sosyal yapılandırmacı kurama dayanmaktadır. Bu nedenle, söylem analizinde bireylerin inşa ettikleri anlam ve içinde bulunulan bağlam değerlidir.

Mesajın stratejik yönüne odaklanan iletişim araştırmacıları genelde şu sorulara cevap arar; (1) “kaynağın başka bir biçimde değil de mesajı bu biçimde oluşturmasındaki kimlik, görev veya ilişki işlevleri nedir?” ve (2) “bir stratejiyi başka bir stratejiye tercih etmenin sağladığı avantajlar ve dezavantajlar nelerdir?” (Tracy, 2005).

Söylem analizi çalışmalarında araştırmacılar söylemi üç genel çerçevede ele almaktadır. Bu üç çerçeve bir çalışmada aynı anda işe koşulabilmektedir (Cotter, 2015).

Bunlar: 1. Analitik söylem: Sözlü veya yazılı içeriğin kelime veya cümle seviyesinin ötesinde söylem seviyesini ele alır. Konu, işlev, söylem yapısı, konuşmaya veya olaya özgü söylem, katılımcı soruları gibi noktaları içerebilir. Görüşmeler, alıntılar, kibarlık, konumlandırma, duruş, görsel sunum ve görsel iletişim ve benzerini ele alabilir.

2. Sosyolengüistik: Dilin yanı sıra mesajın çeşitliliği veya tarzına yön veren sosyal olarak güdülenmiş süreçleri ele alır. Araştırmacılar, medya dilinin karakteristiğinin ortaya çıkarılması veya dil dizgesi ve tür (janr) gibi söylem seviyesi çalışmalara yön vermek için sosyolengüistik içgörüler geliştirir.

3. Dilbilimsel olmayan alan: Dilbilimsel olmayan alandaki çalışmalar iletişim, medya ve kültürel çalışmalar ve politika bilimi çalışmalarını içermektedir (Cotter, 2015).

Biçimsel Dilbilimsel Söylem Analizi: Bu analiz türleri dilbilimsel işlevlerin veya söylemin ötesinde yer alan iletişimsel işlevin yapısal olarak incelenmesini içermektedir. Dilin sözcüksel ve dilbilgisel ögelerini inceleyen dilbilgisel analiz buna örnek verilebilir. Örneğin, cep telefonlarında akıllı ajanların insan sesi komutlarını uygulayabilmesini sağlamak amacıyla insan-insan ve insan-makine diyaloglarının incelenmesi biçimsel dilbilimsel söylem analizinin konusu olabilir. Başka bir örnekte ise araştırmacılar tıbbi durumlarda hemşire ve doktorların iş yükünün azaltılması amacıyla hastalara cevap verebilen bilgisayar tabanlı akıllı bir ajan geliştirmek amacıyla üç ay boyunca 25 diyaliz hastası ve hemşirenin telefon görüşmelerinde tespit edilen 17 bin 385 kelimeyi anlam kategorileri ve yapı (cümle uzunluğu ve kelimenin yerleri) açısından incelemişlerdir (Hodges vd., 2008).

Görgül Söylem Analizi: Görgül söylem analizinde araştırmacılar kelime ve ifadeleri detaylı bir biçimde kodlamak için aşırı yapılandırılmış yöntemler tercih etmezler. Bunun yerine kullanımda olan dile ilişkin genel temalar ve işlevleri belirlerler. Konuşma Analizi ve Tür (Janr) Analizi görgül söylem analizlerine örnek verilebilir. Tür Analizi, benzer yapı ve bağlamda ortaklaşan dile ilişkin kendini tekrar eden örüntülerin veya kullanım türlerinin incelenmesidir ve genellikle yabancı dil araştırmacılarının başvurduğu bir analiz türüdür. Konuşma analizini iletişim araştırmalarına yakınlığı nedeniyle biraz daha detaylı ele alalım. Konuşma Analizi (conversation anaysis) sözel ve sözel olmayan etkileşimleri de içeren sosyal etkileşimin, başka bir deyişle etkileşim içinde konuşmanın incelenmesidir. Konuşma analizi bireylerin birbirleriyle nasıl diyalog kurdukları ve diyalog devam ederken sohbeti nasıl analiz ettikleriyle ilgilenir. Bu yönüyle konuşma analizi medya çalışmalarında sıklıkla tercih edilen analiz türü hâline gelmiştir. Özellikle radyo ve televizyondaki etkileşimler sıklıkla ele alınmıştır (Shanthi vd., 2015). Ancak, konuşma analizinin sınırları elbette radyo ve televizyonla sınırlı değildir. Arkadaş ve aile üyeleri arasındaki diyaloglar, mahkeme salonlarındaki etkileşimler, okulda veya sınıflardaki diyaloglar, iş toplantılarında veya marka topluluklarında gerçekleşen etkileşimler veya acil servis veya müşteri hizmetleri telefon diyalogları gibi sosyal etkileşimin gerçekleştiği pek çok alan konuşma analizinin ilgi alanına girebilir (Bolden, 2017). Konuşma Analizi ve Tür Analizi kelimelerin ve cümlelerin dilbilgisel veya dilbilimsel yapısından ziyade bireylerin anlam ve eylemleri izah etmek amacıyla dili nasıl kullandıklarını irdelemek amacıyla dilin sosyolojik kullanımının incelenmesine ağırlık vermektedir (Hodges vd., 2008).

Eleştirel Söylem Analizi: Dili “sosyal bir uygulama” olarak konumlandırır ve söylemin üretildiği sosyopolitik ve tarihî bağlamları göz önünde bulundurur (Holland ve Novak, 2017). Dolayısıyla eleştirel söylem analizi sadece metni ve dilin sosyal kullanımını incelemekle kalmaz, aynı anda belirli aktörlerin/kurumların varlığı veya bireylerin üstlendiği rollerin söylemi nasıl şekillendirdiğine odaklanır. Örneğin, eleştirel söylem analizi sosyal eşitsizlik ve hiyerarşinin her gün karşılaşılan söylemler aracılığıyla nasıl inşa edildiği ve sağlamlaştırıldığını inceler. Bunu yaparken de “dil” ve “güç” kavramları arasındaki ilişkileri irdeler. Foucault Söylem Analizi, belirli söylemlerin sosyal dünyayı sistematik olarak nasıl inşa ettiğine odaklanmaktadır. Michel Foucault sosyal dünyanın şekillendirilmesinde toplumdaki güç ilişkilerinin rolünün ve bunların dile ve günlük uygulamalara yansımalarının incelenmesi gerektiğini belirtmektedir.