ANKET ARAŞTIRMALARI

Anket, sosyal bilimlerde gözlemleri standartlaştırmak amacıyla başvurulan en yaygın araştırma yöntemlerinden biridir.

Sosyal bilimlerde anketin tarihçesine ait inceleme yazıları, anket araştırmalarının Amerika’da 18. yüzyıldan itibaren özellikle nüfus sayımı yoklamalarında kullanıldığına dikkat çekiyor (CASRO, 2001). Diğer taraftan anket yöntemini ve veri toplama aracı olarak sormacayı (questionnaire) ilk tanıtan
araştırmacının 1874’de İngiliz bilim adamı Francis Galton olduğu bilinmektedir (American Philosophical Society, 2004). Galton, insan topluluklarının farklılığı üzerine yoğunlaşmış ve özellikle de antropometrik (insan vücudunun ölçümü), soy bilim ve biyografik çalışmalarında anket yönteminden yararlanmıştır.

Sosyal bilimlerde, anket araştırmaları çoğunlukla aşağıda sıralanan türde sorulara yanıt aramak amacıyla kullanılan bir araştırma yöntemidir (Berger, 2000).
• İnsanlar ne biliyor?
• İnsanlar ne düşünüyor?
• İnsanlar nelere sahiptir?
• İnsanlar ne yapıyor?
• İnsanlar neler yapmış?
• İnsanlar ne yapmayı planlıyor?
• İnsanların bir konu hakkındaki tutumları nedir?
• İnsanların zevkleri nedir?
• İnsanların ön yargıları nedir?
• İnsanların inançları nedir?
• İnsanların değerleri nedir?

Anket araştırması bir hedef kitleyi temsil edecek bir gruptan belirli bir konu hakkında sayısallaştırılabilen veri elde etme ve çözümleme yöntemi olarak tanımlanır. Wiesman ve Aron (1970) anketi, “bilgi elde etmek amacıyla belirli bir hedef kitleyi temsil edeceği düşünülen geniş bir kitleden oldukça yapılandırılmış ve detaylandırılmış görüşme ve anket formları kullanarak toplumsal verilerin
toplanması ve analiz edilmesi yöntemi” (Berger, 2000, s188) olarak tanımlamıştır. Bu tanımdan yola çıkarak anket araştırmasının dört temel unsura işaret ettiğini söyleyebiliriz. Anket araştırmaları; (a) toplumsal, ekonomik, psikolojik, teknik, kültürel ve daha birçok farklı verinin toplanmasını ve analizini
içerir; (b) bilgi elde etmek amacıyla kişilerle görüşme ve soru sorma temeline dayanır; (c) ilgilenilen hedef kitleyi temsil edecek bir gruba uygulanır ve (d) seçilen gruptan elde edilen verilerin ilgili hedef kitle için de geçerli olduğunu varsayan bir yöntemdir.

Anket araştırmaları genel olarak tanımlayıcı (açıklayıcı) ve analitik (çözümleyici) yöntem olmak üzere iki türde karşımıza çıkmaktadır.

Tanımlayıcı anket araştırması adından anlaşılacağı üzere ilgilenilen hedef
kitleyi betimlemek için yapılır. Belirli bir durumu; kişi, yer, zaman özelliklerine göre tanımlamak veya belgelemek, yani belirli bir anı açıklamak amacıyla uygulanır. Yalnız tek başına tanımlayıcı olan bir anket araştırmasında en belirleyici özellik, araştırma sonuçlarının bir durumu tanımlaması, ancak bu
durumu açıklamak üzere karşılaştırmalar yapmıyor olmasıdır. Tanımlayıcı anket araştırmaları katılımcıların yaş, eğitim ve iş durumu gibi demografik özelliklerinin yanı sıra tutum, davranış ve görüşlerini de barındırabilir. Örneğin, ekonomik kriz dönemine ilişkin işsizlik oranları veya bir üretici firmanın ürünlerini kullanan kitlenin genel profili tanımlayıcı anket araştırmalarına örnek gösterilebilir.
Özellikle yayın organları; izleyici zevkleri, değişen değerler ve yaşam şekillerindeki farklılıkların programların izlenirliği üzerine etkileri tanımlayıcı anket araştırmalarıyla yürütülmektedir. Tanımlayıcı anket yönteminin en önemli yanı, hipotez geliştirici araştırmalar olmasıdır. Tanımlayıcı çalışmalar belli
bir durumu belirli özelliklere göre tanımladığından, araştırılan konu bağlamında dikkat çekici bazı özelliklerin ortaya konulmasına ve buradan da hipotez geliştirilmesine olanak sağlarlar. Geliştirilen bu hipotezin daha sonra yapılacak analitik bir anket araştırması ile sınanması uygun olacaktır.

Analitik (çözümleyici) anket araştırmaları, mevcut durumu tanımlamaya ve bu durumun neden oluştuğunu incelemeye odaklanmıştır. Bir başka ifadeyle, analitik anketlerde insanların gözlenen davranışı neden sergiledikleri irdelenmektedir. Tanımlayıcı anket araştırmaları sonucu ortaya çıkan hipotezler, analitik çalışmalarla test edilerek mevcut durumun nedenleri araştırılır. Bu tür anket
araştırmalarında, belirli bir davranışın değişkenliği, kişilerin farklı sosyal ve demografik özellikleriyle nedensel karşılaştırmalar yapılarak sorgulanır. Bir kişinin davranışını kişinin belirli özelliklerine dayandırarak açıklamak, sadece davranışı tanımlamaktan daha yararlı bir bilgi ortaya koyacaktır. Ancak insana özgü sayısız özellikler bir yana, insan davranışı çeşitli etkenlere (biyolojik, psikolojik, toplumsal, ekonomik vb.) bağlı olarak da değişkenlik gösterir. Bunlardan hangilerinin öncül olduğunu belirlemek araştırmanın sonucunu ve başarısını etkileyen en önemli süreçlerden biridir.

Anket araştırmaları hazırlık süreci üç fazda gerçekleştirilmektedir. Birinci
evre tasarım öncesi etkinlikleri kapsamaktadır ve bu süreçte araştırılması planlanan sorun ve ihtiyaç duyulan verinin en açık şekilde tanımlanması gerekmektedir. Bu noktada araştırmanın amaçları da net bir şekilde ortaya konulmalıdır. Bu fazda aynı zamanda anket uygulama yöntemine de karar verilmesi gerekir. Bu noktada uygulama yöntemini ve dolayısıyla araştırma sonuçlarının doğruluğunu etkileyen dört temel hatayı bilmek ve bunlardan kaçınmak gerekir. Aynı fazda örneklem seçimi hakkında karar almak gerekir. Tasarım evresi olan ikinci aşamada ise kullanışlı ve geçerli enformasyon sağlamak için iyi sorular hazırlanmalıdır. Öncelikle hazırlanan ölçme aracının ölçülen konuya ilişkin amaçları, davranışları ağırlıkları oranında kapsaması gerekmektedir. Aynı zamanda ölçme aracı görünüş olarak ölçmek istenilen
konuyu yansıtmalıdır. Dolayısıyla görünüş geçerliği olan bir sormaca kapağında ne yazıyorsa onu ölçüyor görünür. Örneğin kapağında “müşteri memnuniyeti” yazan bir anket formunun içinde tüketici memnuniyetine yönelik sorular varsa söz konusu testin görünüş geçerliği vardır denilir. Bu bağlamda hazırlanan sorular kapsam (içerik) geçerliği ve görünüş geçerliği değerlendirmeleri için alan uzmanlarının ve hedef kitleyi yansıtan belirli sayıda katılımcının görüşüne sunulmalıdır. Görüşler değerlendirildikten sonra sormaca bir ön test uygulamasıyla sınanmalı ve sonuçlar analiz edilerek sormaca formu asıl
uygulamaya hazır hale getirilmelidir. Gözden geçirilen sormaca formu son aşamada katılımcılara uygulanır ve toplanan veriler çözümlenerek sonuçlar rapor edilir.

Kapsam (içerik) Geçerliği, bir ölçme aracını oluşturan maddelerin (ifadelerin, soruların) ölçülen davranışlar evrenini temsil etme düzeyi hakkında karar verme işidir. Görünüş Geçerliği ise bir ölçme aracının ölçmek istediği şeyi ölçüyor görünmesidir. Kapsam geçerliği olarak da ifade edilen bu durum, bir bütün olarak anketin her bir maddesinin araştırmanın amacına ne derece hizmet ettiğini gösterir. Kapsam geçerliği, anketteki tüm maddelerin ölçülecek davranışları ve konu içeriğini örnekleme derecesine ve her bir maddenin ölçmek istediği davranışı ne derece iyi ölçtüğüne bağlıdır.

Odak grup genellikle bir toplantı yöneticisi ve 8–10 kişiden oluşan tartışma grubu olarak tanımlanabilir. Odak grup tartışmalarında grup içi etkileşimin
ve grup dinamiğinin bir sonucu olarak araştırmanın sorunu ve amaçlarını şekillendiren yeni ve farklı görüşler ortaya çıkabilir

Bu dört hata dikkate alındığında geçerli verilere ulaşmak için hazırlanacak bir ankette her bir hatayı en aza indirmek amacıyla şu hususlara dikkat edilmesi gerekir: (a) kapsam hatasını ortadan kaldırabilmek için, hedef kitlenin her bir üyesi, eşit ya da bilinen bir olasılıkla seçilme şansına sahip olmalıdır, (b)
örnekleme hatasını azaltmak amacıyla, ulaşılmak istenen kesinlik düzeyi için yeterli sayıda insan tesadüfî (rassal) olarak örneklenmelidir, (c) ölçme hatasını indirgemek için, soruların açık, kolay ve anlaşılır olmasına dikkat edilmelidir. Böylelikle katılımcının anketi doğru yanıtlamada duyarlı ve istekli olmasını
sağlanabilir ve son olarak (d) cevaplanmama hatasını önlemek amacıyla herkesin soruları yanıtlaması sağlanmalı ve soruları yanıtlayanlarla yanıtlamayanlar arasında, ankette ölçülmek istenen özellikler açısından farklılıklar bulunmamasına özen gösterilmelidir (Sallant ve Dillman, 1994).

Anket araştırmasının doğruluğunu etkileyen dört hatadan söz etmek yerinde olacaktır. Bunlar kapsam hatası, örnekleme hatası, ölçme hatası ve cevaplamama hatası olarak adlandırılmaktadır.

Güçlü Yönleri 

• Uzun ve karmaşık soruların kullanılmasına olanak sağlar.
• Anketör, araştırmanın kapsamını ve görüşme sırasında anlaşılmayan noktaları açıklayabilir.
• Anketörün kontrolü en üst düzeydedir ve problemlere yerinde müdahale edebilir.
• Sorulara kimin cevap verdiği (katılımcının kimliği) bilinir.
• Anketör katılımcıyla daha uzun süre konuşabilir.
• Arzu edilen cevaplanma oranına ulaşmak olasıdır. Sorular anketör tarafından doldurulduğundan katılımcıdan tam ve eksiksiz yanıt alabilme
  imkânı vardır.
• Görsel yardımcı malzemeler kullanılarak sorular daha anlaşılır hale getirilebilir.

Zayıf Yönleri

• Zaman kullanımı ve maliyeti diğer uygulama tekniklerine göre yüksektir.
• Katılımcının kimliği açıkça bilinmektedir.
• Uygulama aşamasında örneklem için uygun kişilere ulaşmakta zorluk yaşanabilir (randevu alma veya izin almadaki zorluklar).
• Anketörün davranışları katılımcıyı dolayısıyla yanıt vermesini etkileyebilir.
• Anketör sonuçların yanlılığına neden olabilir.
• Katılımcı sorulara yanıt vermede isteksiz olabilir.
• Anketörün iyi bir eğitim alması gereklidir.

Bağımsız Doldurulan Anketler
Bu anket uygulamaları genellikle iki şekilde yapılır. İlk durumda sormaca formu araştırmacı tarafından kişilere dağıtılır ve belirli bir süre sonunda katılımcılardan geri toplanır. Örneğin bir firmanın çalışanlarına iş memnuniyeti anketleri, bizzat firma veya araştıran kişi/kurum tarafından uygulanabilir. İkinci durumda ise araştırmacı sormaca formunu posta veya çevrimiçi ortamlar üzerinden (web anketi) kişilere göndermektedir. Bağımsız, doğrudan katılımcı tarafından doldurulan anketler görüşme tekniğine göre daha ekonomiktir.

Gözlemleri sayısallaştırmaya, tanımlamaya ve standartlaştırılmaya yönelik yapılan anket araştırmaları farklı amaçlara hizmet edebilir. Anket çalışmaları ile kişilerin bireysel özellikleri, bir konu hakkında neler bildikleri, tutumları, algıları, inançları gibi birçok özellik ölçülerek değerlendirilir. Birden fazla özellik
ölçülmek istendiğinde sormaca formunun birkaç bölüme ayrılması uygun olacaktır. Ölçülen özellikler temel alındığında bir sormaca formunda dört farklı soru grubu yer alabilir (Büyüköztürk, 2005). Bunlar katılımcıların;
1. Demografik özelliklerini (yaş, cinsiyet, eğitim durumu, sosyoekonomik düzey) tanımlamaya yönelik hazırlanan olgusal sorular
2. Belirli bir konu (bir markanın tarihçesi, yeşil reklam gibi) hakkındaki bilgi düzeylerini ve bilgi kaynaklarını belirlemeye yönelik hazırlanan bilgi soruları
3. Bir konu ve nesneye ilişkin (tüketim alışkanlıkları, eğilimleri) davranışlarını ölçmeye yönelik oluşturulan davranış soruları
4. Bir konu ve nesneye ilişkin görüşlerini (marka memnuniyeti, medyaya karşı tutum) belirlemeye yönelik hazırlanan inanç ve kanı soruları olarak gruplandırılır.

Açık uçlu soruların güçlü ve zayıf yönleri:

Güçlü Yönleri

• Yanıt veren kişiyi sınırlamadığı için, katılımcılardan farklı görüşler elde edilebilir.
• Çok çeşitli ve öngörülemeyen yanıtların olacağı durumlarda tercih edilebilir.
• Araştırma raporunda elde edilen yanıtlardan doğrudan alıntı yapılabilir.
• Anketörün yanlılığını az da olsa ortadan kaldırır.

Zayıf Yönleri

• Bağımsız doldurulan anketler için çok uygun değildir. İnsanlar yazmak yerine konuşmayı tercih edebilir.
• Anketör yanlılığı olabilir. Anketör belirtilen görüşü kısaca özetleyip tüm fikri tamamen yazmayabilir.
• Farklı kişilerden gelen çok çeşitli görüşleri kategorize etmek ve özetlemek zor olabilir.

Kapalı uçlu soruların güçlü ve zayıf yönleri:

Güçlü Yönleri 

• Tüm katılımcılar standart bir form doldurur. Bu durum cevapları karşılaştırma, kodlama, gruplandırma ve yorumlama kolaylığı yaratır.
• Kolaylıkla uygulanabilir ve bağımsız doldurulan anket uygulamaları için en uygun tekniktir.
• Görüşme tipi uygulamalarda az eğitilmiş anketörler bile bu soruları rahatlıkla yöneltebilir.

Zayıf Yönleri

• Konu olan olguyu ölçen araçlar geliştirmek zahmetli bir süreçtir.
• Sorular uzun veya fazla sayıda ise katılımcı formu yarım bırakabilir veya yapmayabilir.

Tanımlayıcı istatistik analizler elde edilen verilerin düzenlenmesi, sınıflandırılması ve özetlenmesi işlemi olarak özetlenebilir. Bir başka deyişle tanımlayıcı analizler sayısal ham verilerin sınıflandırılması, frekans dağılım tabloları ve grafiklerle görselleştirilmesi ve ayrıca merkezi dağılım ve yayılım ölçülerinin hesaplanması konularını kapsamaktadır.

Çıkarıma yönelik istatistik ise ana kütle (evrene) hakkında çıkarımda bulunmaya hizmet eder. Çıkarımsal istatistikte temel amaç, ana kütleden yansız (tesadüfi,
rasgele ve rassal) yöntemlerle alınan bir örnek grubuna yönelik sonuçları ana kütleye uyarlamak ve sonuçların güvenirliğini değerlendirmektir.

Geliştirilen anketin ölçülmesi niyetlenen olguyu, tutumu, davranışı veya fikri ölçüp ölçmediğinin göstergesi olacaktır. Bu aynı zamanda anketin geçerliğini ifade eder. Bu amaçla gerçek uygulamadan önce anketin bir ön uygulama ile test edilmesi önerilir. Ön test öncesi geliştirilen ölçme aracı için alan
uzmanlarının ve hedef kitleyle benzer özellikler gösteren kişilerin görüşleri alınır. Bu aşama aracın kapsam ve görünüş geçerliğinin sağlanmasının yanı sıra soruların anlaşılırlığı, cevaplanabilirliği, cevaplama için belirlenen sürenin uygunluğu ve güvenirliği gibi konular incelenir.