MANTIĞIN GELİŞİMİ

Ortaçağ Latin mantığı

Peripatetik

Boethius

Dialektika

şeye ilişkin

Belli bir zamanda doğru olması

imleme

Bireylere gönderme

adlandırma

sinkategorematik

Aristoteles’in tasımı oluşturan terimlerin hiçbirinin boş-olmadığını (yani bu terimlerin her birinin en az bir şeye uygulanabildiğini) kabul ettiğini belirtmiştik. Bu durumda ‘Her S P dir’ önermesinde geçen ‘S’ terimi de en az bir şeye uygulanır. P terimi S olan her şeye uygulandığından, en az bir şey de S olduğundan P terimi en az bir şeye uygulanabilir demektir. Dolayısıyla, S terimi boş değilse, ‘Her S P dir’ önermesinden ‘Bazı S P dir’ önermesi elde edilir. Aristoteles’in bu kabulünü fark eden Abelardus, ‘Her S P dir’ önermesini ‘Bazı şeyler S dir ve bu şeylerin her biri P dir’ biçiminde yorumlar. Zaman kipli (tensed) önermelerin yorumlanmasına olanak vereceğini fark ederek Abelardus önermelerin ‘belli bir zamanda doğru olması’ kavramını ortaya atmıştır. Abelardus ‘Ya p ya da q’ önermesini ‘p-değil ise q’ önermesi ile eşdeğer kabul etmektedir. ‘p-değil ise q’ önermesindeki ‘ise’ ifadesini de sıkı-gerektirme olarak yorumladığından, tikel-evetleme önermelerini farklı bir şekilde yorumlamış olmaktadır. Bu açıklamalardan da anlaşıldığı gibi doğru cevap C’dir.

Basitçe ifade edildiğinde maddi gönderme terimin kendisine göndermesidir. ‘İnsan bir addır’ ve ‘İnsan iki hecelidir’ tümcelerinde ‘insan’ terimi maddi gönderme ile kendine göndermektedir. Anlaşıldığı gibi “Okul iki hecelidir.” maddi göndermedir.  Bir terimin bir kavrama (tümele) göndermesi basit göndermedir. Bir başka deyişle, adcı olmayan ve terimlerin kavramları ve benzeri şeyleri imlediğini kabul eden biri için, basit gönderme terimin imlemine göndermesidir. ‘İnsan en mükemmel canlıdır’ dendiğinde insan terimi basit gönderme ile bir ikinci töze göndermektedir. Petrus Hispanus’a göre bir ad yüklem olduğunda göndermesi her zaman basit göndermedir. Bu tanımlamadan da anlaşıldığı gibi “Canlının en küçük yapı taşı hücredir.” ve “Gökyüzü mavidir.” basit gönderme örnekleridir. Bireylere göndermede terim doğru olarak uygulandığı tikellere gönderir. Daha açık ifadeyle, terimin içinde geçtiği önerme bu terim aracılığıyla belli bireyler hakkındadır: Terim bu bireylerin yerini tutmaktadır. Çoğu mantıkçıya göre bireylere gönderme bir genel terimin önermede bir niceleyici ile birlikte kullanılması ile gerçekleşir. Örneğin, ‘Her insan akıllıdır’ ve ‘Bazı insanlar filozoftur’ önermelerinde ‘insan’ terimi bireylere gönderir. Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi “Her canlı tekdir.” ve “Bazı insanlar öğrencidir.” önermeleri bireylere göndermedir. Dolayısıyla doğru cevap C’dir.

Basitçe ifade edildiğinde maddi gönderme terimin kendisine göndermesidir. ‘İnsan bir addır’ ve ‘İnsan iki hecedir’ tümcelerinde ‘insan’ terimi maddi gönderme ile kendine göndermektedir. Bu açıklamadan da anlaşıldığı gibi “Çiçek iki hecelidir.” ve “Bitki bir addır.” önermeleri maddi göndermedir. Dolayısıyla doğru cevap E’dir. “Çiçek en güzel bitkidir.”,  “Mitokondri hücrenin enerji kaynağıdır.” ve “Çekirdek hücrenin yönetim birimidir.” önermeleri ise basit önermedir.

Bir terimin bir kavrama (tümele) göndermesi basit göndermedir. Bir başka deyişle, adcı olmayan ve terimlerin kavramları ve benzeri şeyleri imlediğini kabul eden biri için, basit gönderme terimin imlemine göndermesidir. ‘İnsan en mükemmel canlıdır’ dendiğinde insan terimi basit gönderme ile bir ikinci töze göndermektedir. Petrus Hispanus’a göre bir ad yüklem olduğunda göndermesi her zaman basit göndermedir. Dolayısıyla “Çekirdek hücrenin en önemli organelidir.”, “Koful bitki hücresi organelidir.”, ve “2 asal sayıdır.” önermeleri basit göndermedir, doğru cevap C’dir. “Lizozom bir addır.” maddi gönderme, “Her çift sayı iki asal sayının toplamıdır.” ise bireylere göndermedir.

Güçlendirme (ampliation) bir terimin diğer bir terimin gönderimini genişletmesi ve kısıtlama (restriction) ise bunun aksine bir terimin diğer bir terimin gönderimini daraltmasıdır. Örneğin, ‘yaşlı’ sıfatı ‘Bir yaşlı insan yürüyor’ önermesinde ‘insan’ teriminin gönderimini daraltmaktadır. Güçlendirmenin gerçekleşebileceği yollardan biri önermenin zaman kipinin şimdiki zamandan (geniş zamandan) geçmiş zamana veya gelecek zamana dönüştürülmesidir. ‘Bir insan filozoftur’ önermesinde ‘insan’ teriminin gönderimi bugün varolan insanlarla sınırlı iken, ‘Bir insan filozoftu’ önermesinde ‘insan’ teriminin gönderimi bugün varolan insanların yanı sıra geçmişte varolmuş insanları da içine alacak şekilde genişlemifltir. ‘Bir insan filozof olacak’ önermesinde ise, ‘insan’ teriminin gönderimi bugün varolan insanların yanı sıra gelecekte varolacak insanları da içine alacak şekilde genişlemiş olur. Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi güçlendirme ve kısıtlama özellikleri B seçeneğinde önermelerle doğru eşleştirilmiştir, dolayısıyla doğru cevap B’dir.

Ortaçağ batı mantıkçılarının önemli bir katkısı kategoremata-sinkategoremata ayrımını yapmalarıdır. Genel bir ifade ile önermelerde özne ve yüklem konumunda geçen terimler kategorematik terimler, önermeyi oluşturan diğer terimler ise sinkategorematik terimlerdir. Kategoremata-sinkategoremata ayrımı gönderme kuramı ile ilgili olduğu kadar mantıksal sonuç (consequentia) konusu ile de ilgilidir. Daha açık bir ifadeyle kategoremata-sinkategoremata ayrımı hem anlambilgisi (semantik) açısından gönderme kuramı içinde hem de sözdizimi (sentaks) açısından consequentia kuramı içinde yapılabilir. Ayrıca sinkategoremata mantık problemleri (sophismata) konusu ile de yakın ilgilidir. Kısaca ifade edersek kategorematik sözcükler tek başına bir imlemi olan, sinkategorematik sözcükler ise ancak başka sözcüklerin imlemini etkileyen sözcüklerdir. Bu kısa tanıma göre sinkategorematik sayılan sözcüklerin bazıları bir önerme içinde geçtikleri zaman bu önermenin doğruluk/yanlışlığını ve bu önermenin diğer önermelerle çıkarım ilişkilerini etkilemedikleri için mantığın konusu olmazlar.

‘Her’, ‘ise’ gibi diğer sinkategorematik terimler ise, bir önerme içinde geçtikleri zaman bu önermenin doğruluk/yanlışlığını ve bu önermenin diğer önermelerle çıkarım ilişkilerini etkiledikleri için mantığın konusudur. Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi “Tüm insanlar öğrencidir.”, “Her insan filozof değildir.” , “Her öğretmen öğrencidir.” ve “Bazı kavramlar tümeldir.” önermelerinde sinkategorimatik terim vardır. Dolayısıyla doğru cevap E’dir.

Obligationes Ortaçağ batı mantığında tartışmanın belli biçimler altında ele alındığı kısmıdır. Düz anlamıyla ‘obligatio’ sözcüğü ‘yükümlülük’ anlamına gelmektedir. Söz konusu mantık kısmının böyle adlandırılması yanıltmamalıdır. Tartışmalarda tarafların gözetmesi gereken kurallara ilişkin araştırmayı içerdiğini kabul etsek de, bu Obligationes alanının sadece bir kısmını oluşturmaktadır. Ortaçağ mantık literatürünün pek çok kısmı gibi, Obligationes literatürünün kaynağı tartışmalıdır. Altı tür obligatio ayırt edilmektedir:

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi doğru cevap D’dir. Supposition ise gönderme demektir obligatio türü değildir.

Ortaçağ mantık literatürünün pek çok kısmı gibi, Obligationes literatürünün kaynağı tartşmalıdır. Altı tür obligatio ayırt edilmektedir:

Bu altı obligatio türü içinde en çok ele alınan positio olmuştur. Bu tartışma türünde taraflardan biri bir tez ortaya atarak tartışmayı başlatır. Tartışmanın gerçek anlamda başlaması için karşı tarafın bu tezi kabul etmesi gerekir. Bu durumda tartışmayı başlatan ardı ardına yeni önermeler ileri sürer. Cevaplayan bu tezleri kabul eder, reddeder ya da şüpheli bulduğunu bildirir. Positio kuramının amacı ileri sürülen teze göre hangi durumda bu olanaklı cevapların hangisinin verilmesinin uygun olduğunun belirlenmesidir.

Positio dışındaki obligatio türleri positio ile esas olarak yanıtlayanın tartışmanın başlaması için alması gereken tutum bakımından ayrılır. Bunun dışında positio’dan ciddi bir farklılık göstermezler. Dolayısıyla bu diğer obligatio türlerinin neden başlı başına bir tür sayılması gerektiği açık değildir. Depositio biçimindeki bir tartışmanın başlaması için yanıtlayanın ileri sürülen tezi reddetmesi gerekir. Bir tezi reddetmek karşı-tezi kabul etmek anlamına geldiğinden, bu ilk adım dışında depositio biçimindeki tartışmanın işleyişi positio gibidir. Dubitatur yanıtlayanın ileri sürülen tezin şüpheli olduğunu bildirmesiyle başlar. Institutio’nun özelliği bu tartışma türünün diğerlerinden tartışma konusu olan tezin niteliği ile ayrılmasıdır. Bu tartışma türünde tartışmayı başlatanın ortaya attığı tez bir ifadeye bir anlam yüklenmesidir.

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi soruda tanımlanan tartışma türü positio’dur, dolayısıyla doğru cevap A’dır.

Ortaçağ mantık literatürünün pek çok kısmı gibi, Obligationes literatürünün kaynağı tartşmalıdır. Altı tür obligatio ayırt edilmektedir:

Bu altı obligatio türü içinde en çok ele alınan positio olmuştur. Bu tartışma türünde taraflardan biri bir tez ortaya atarak tartışmayı başlatır. Tartışmanın gerçek anlamda başlaması için karşı tarafın bu tezi kabul etmesi gerekir. Bu durumda tartışmayı başlatan ardı ardına yeni önermeler ileri sürer. Cevaplayan bu tezleri kabul eder, reddeder ya da şüpheli bulduğunu bildirir. Positio kuramının amacı ileri sürülen teze göre hangi durumda bu olanaklı cevapların hangisinin verilmesinin uygun olduğunun belirlenmesidir.

Positio dışındaki obligatio türleri positio ile esas olarak yanıtlayanın tartışmanın başlaması için alması gereken tutum bakımından ayrılır. Bunun dışında positio’dan ciddi bir farklılık göstermezler. Dolayısıyla bu diğer obligatio türlerinin neden başlı başına bir tür sayılması gerektiği açık değildir. Depositio biçimindeki bir tartışmanın başlaması için yanıtlayanın ileri sürülen tezi reddetmesi gerekir. Bir tezi reddetmek karşı-tezi kabul etmek anlamına geldiğinden, bu ilk adım dışında depositio biçimindeki tartışmanın işleyişi positio gibidir. Dubitatur yanıtlayanın ileri sürülen tezin şüpheli olduğunu bildirmesiyle başlar. Institutio’nun özelliği bu tartışma türünün diğerlerinden tartışma konusu olan tezin niteliği ile ayrılmasıdır. Bu tartışma türünde tartışmayı başlatanın ortaya attığı tez bir ifadeye bir anlam yüklenmesidir. Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi doğru cevap B’dir.

Gönderme kuramı gibi Consequentia kuramı da Skolastik mantığın temelini oluşturur. Consequentia Ortaçağ batı mantığının çıkarımların incelendiği bölümüdür. Skolastik mantıkçılar Consequentia başlığı altında ele aldıkları çalışmalarla mantık çıkarımlarını sistemleştirmişlerdir. Consequentia kuramının dikkati çeken özelliği aynı Stoa mantığında olduğu gibi temel önermelerden oluşan geçerli çıkarımlar üstüne kurulmasıdır. Bu bakımdan consequentia Skolastik mantığın Aristotelesçi olmayan bir yönüne işaret etmektedir. Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi Consequentia Ortaçağ batı mantığının çıkarımların incelendiği bölümüdür, dolayısıyla doğru cevap B’dir. Obligationes Ortaçağ batı mantığında tartışmanın belli biçimler altında ele alındığı kısmıdır. Institutio ve Rei veritas tartışma türleri, Supposition ise gönderme demektir.