MANTIĞIN GELİŞİMİ

Farabi'nin Aristoteles’ten sonra gelen öğretmen anlamında ‘İkinci Öğretmen’ olarak adlandırılmasının sebebi Aristoteles'in karanlıkta bıraktığı noktaları açıklığa kavuşturmaya çalışmasıdır.

Mantık ile ilgili görüşü;" hataya düşülmesi olanaklı her konuda akıl yürütme yetimizi
doğru yönde tutmaktadır." olan felsefeci Farabi'dir.

Mantığın saygınlığına yaptığı katkı ile bilinen İslam düşünürü Gazali'dir.

Gazâlî’nin verdikleri bilginin kesinlik derecesine göre ele aldığı öncüllerden duyu öncüllerinin diğer adı mahsûsâttır.

Tanzimat öncesi Osmanlı’da yetişmiş son büyük mantıkçı İsmail Gelenbevi'dir.

İslam dünyasında ilk büyük felsefe okulu olan ve çoğunluğunu Hıristiyanların oluşturduğu Bağdat okulunun en önemli temsilcisi, bu okulda yetişmiş belki de tek Müslüman olan Fârâbî’dir. Felsefe eğitimini Bağdat’ta ünlü Yunan felsefesi yorumcusu ve çevirmen Ebu Bişr Matta’dan alan Fârâbî daha sonra Harran Okulunda Nastûrî Yuhanna’nın yanında çalışmıştır.

İbn Sînâ’nın islam mantık tarihi içindeki en önemli özelliği Aristoteles mantığı- nın sorunlarını bağımsız bir mantık anlayışı içinde çözümleme ve çözmeye yönel- mesidir. 

Dolayısıyla İbn Sînâ, Fârâbî’nin Aristoteles metinlerine yaklaşımından ayrılmış ve islam dünyasında bağımsız bir mantık geleneği oluşmasının yolunu açmıştır.

İbn Rüşd Bağdat Okulu geleneğini sürdüren pek çok düşünür gibi ‹bn Sina’yı eleştirmiştir. Ancak en iyi bilinen eleştirisini Tutarsızlığın Tutarsızlığı (Tehâfüt’üt- Tehâfüt) ile Gazâlî’ye yöneltmiştir. Bu eseriyle İbn Rüşd Gazâlî’nin felsefecilere saldırısını yanıtlamaktadır

Beş sanat konusunda Gazali’nin açıklamalarına bakarak Teymiyye’nin Gazali’ye ve onun kişiliğinde mantığa yönelttiği eleştirilerin bir nedeni daha kolaylıkla anlaşılabilir. Mantıkçılar beş sanat içinde sadece tanıtlamanın (burhan) kesin bilgi verdiğini kabul etmektedirler. Dini bilimlerde tanıtlamaya başvurma olanağı çoğu zaman bulunmamaktadır. Dolayısıyla mantıkçıların tanıtlamanın kesin bilgiye ulaş- tırmak bakımından diğer sanatlara göre üstün olduğu düşüncesi kabul edildiğinde, dini bilimlerde çoğu zaman kesin bilgiye ulaşılamayacağı sonucu çıkar. Mantığın reddedilmesi, bu sonuçtan kaçınmanın bir gereğidir.

Gazâlî’nin felsefeye felsefecilere (özellikle meşşâî felsefecilerin bazı görüşlerine) karşı tutumu ise Felsefecilerin Tutarsızlığı. (Tehâfütü’l-Felâsife) ile açıkça ortaya koyduğu gibi olumsuzdur. Bu iki görüşünü bağdaştırmak için mantığın felsefeden ayrı olduğu görüşünü benimsemiş ve büyük ölçüde kabul ettirmiştir. Mantık felsefenin veya bir başka bilimin bir kısmı olmayıp her bilim için bir araçtır. Mantığa karşı şüphe duyulmasının nedenlerinin başında, mantığın kabul edilmesiyle felsefenin de kabul edileceği düşüncesi olduğundan, Gazâlî’nin mantığın felsefeden bağımsız olduğunu kabul ettirmesi, mantığın kabul görmesinde etkili olmuştur. Gazâlî’nin başvurduğu bir diğer sav da mantığın din, bilim, felsefe gibi hiçbir konuda olumlu ya da olumsuz bir yargı içermediğidir. Bu kabul edilirse mantık hiçbir kültürün malı olmayıp ayrıca hiçbir kültüre de yabancı olmayacaktır.

Mantık çalışmalarına diğer Süryani okullarına göre daha fazla ağırlık veren
okullardan bazıları şunlardır: Urfa Okulu, Cundişâpûr Okulu, Antakya Okulu, Nusaybin Okulu, Kınnesrin Okulu.

İskenderiye okulu bir Süryani okulu değildir.

Antakya Okulu: 3. yüzyılın sonunda kurulmuştur. Aristoteles’in Süryaniceye
ilk olarak Probus tarafından bu okulda çevrildiği düşünülmektedir.

Süryaniler mantığın şu bölümlerden oluştuğunu kabul etmektedirler: Kategorilere Giriş (İsagoji), Kategoriler, Önerme Üstüne (Peri Hermenias), Birinci Çözümlemeler, İkinci Çözümlemeler, Diyalektik (Topika), Sofistik Çürütmeler, Hitabet Sanatı (Retorika), Şiir Sanatı (Poetika).

Rescher’e göre Arap İslam dünyasında ‘mantıkçı’ olarak adlandırılmayı hak eden ilk kişi Fârâbî’dir. Buradan, Fârâbî’nin Türk olduğu bilgisine dayanarak, onun, ilk Türk mantıkçısı ve filozofu olduğu sonucunu da çıkartabiliriz.

Farabi'nin eserlerinden bir kısmı aşağıda belirtilmiştir (Rescher, 1964 s.122-126):
1. Mantıkta Kullanılan Terimler 
2. Manığa Başlangıç
3. Beş Bölüm 
4. Kategoriler
5. Mantığa Giriş
6. Peri Hermenias Yorumu 
7. Birinci Analitikler Yorumu 
8. İkinci Analitikler Yorumu 
9. Mantık Sanatı için Gerekenler 
10.Bilimlerin Sayımı 
11.Sorulan Sorulara Yanıt 
12.Retorik Yorumu 
13.Şiir Sanatının Kanunları 
14.Şiir ve Ölçü Üstüne

İbn Sina' nın Şifa dışındaki eserlerden başlıcaları İşaretler ve Tembihler (el-İşârât ve’t-Tenbîhât), Farsça kaleme aldığı Dâniş Nâme, Şifa’nın bir özeti niteliğindeki Necat (en Nejât) olarak sayılabilir. Bunlardan bilhassa İşaretler ve Tembihler, İslam Dünyasındaki Mantık geleneğine damgasını vurmuştur.

İbn Sînâ’nın mantık anlayışına göre yazılan ‘bağımsız’ mantık eserleri arasında
özellikle öne çıkan el-Kazvînî el-Kâtibî (1220-1280) tarafından yazılan ve medreselerde mantık eğitiminde uzun süre kullanılan Şemsiyye risalesidir. İbn Sînâcı geleneğin mantık birikimini özet bir şekilde sunması bakımından önemli yer tutmaktadır.

Gazâlî (1058-1111) mantık çalışmalarından daha çok, etkili bir İslam düşünürü olarak mantığın saygınlığına yaptığı katkı ile bilinir. Gazâlî mantığın din bilimleri için faydalı bir araç olduğu düşüncesinin Müslümanlar arasında yaygınlaşmasını ve böylece Müslümanların mantık çalışmalarına daha fazla ilgi duymasını sağlamıştır.

Kabul ettikleri öncüller bakımından tasımın yer bulduğu beş sanat ayırt edilmektedir:

1. Tanıtlama (burhan)
2. Diyalektik (cedel)
3. Retorik (hitabet)
4. Poetika (şiir)
5. Yanıltmaca (sofizm, mugalata)

İbn Rüşd Bağdat okulu anlayışına dönerek, Aristoteles mantığını metinlere bağlı kalarak yeniden yorumlamaya girişmiş, Bağdat Okulu geleneğini sürdüren pek çok düşünür gibi İbn Sina’yı eleştirmiştir.