MEGARA VE STOA MANTIĞI

Megara

Megara Okulu
Megara Okulu Sokrates’in bir öğrencisi olan Megara’lı Öklid (M.Ö. yaklaşık
430-360) tarafından kurulmuştur (Bu düşünür aynı adı taşıyan matematikçi ile
karıştırılmamalıdır). Öklid’in Elea Okulu’nun, özellikle Parmenides’in, etkisinde olduğu görülmektedir. Megara Okulu’nda başta Diodorus Kronus ve Philo
olmak üzere önemli mantıkçılar yetişmiştir. Megara Okulu’nda mantığa önem
verildiği bilinmektedir. Bu durum abartılı bazı söylentilere de yol açmıştır.
Laertius’un da aktardığı bir söylentiye göre, Diodorus bir saray daveti sırasında
kendisine yöneltilen bir mantık sorusunu yanıtlayamadığı için intihar ederek
yaşamına son vermiştir.

Aristotelesçilere

Aristoteles mantığı ile Megara-Stoa mantığının bazı noktalarda farklılaştığı doğrudur. Bu noktalardan ikisi öne çıkmaktadır: İlk olarak, Peripatetikler
mantığı felsefenin bir aracı olarak görürken, Stoalılar mantığı etik ve fizik
ile birlikte felsefenin parçalarından biri olarak görmekteydi. Hemen tüm Stoalılar felsefenin bu parçalardan oluştuğunda anlaşırken felsefenin parçalarının hangi sıra ile çalışılması gerektiği konusunda ayrılıyorlardı. İkincisi, Stoa
mantığı bir önermeler mantığı, Aristoteles mantığı ise bir terimler mantığıdır.
Akıl yürütme biçimlerinin ifadesinde değişkenler Aristoteles’te terimlerin,
Khrysipos’ta ise önermelerin yerini tutmaktadır (Akıl yürütme biçimlerini ifade ederken Aristoteles değişkenler olarak harfleri Khrysipos ise sıralama
sayılarını kullanmaktadır.). 

Lekton

Stoa düşünürleri im (işaret), imlenen (işaret edilen) ve imin anlamını ayırt etmişlerdir. Stoalılara göre im ve imlenen fiziksel nesnelerdir. Bu ikisinin fiziksel
nesneler olarak kabul edilmesinin açıklaması im, örneğin, ağızdan çıkan ses veya
bir yüzeyde bırakılan bir leke türünden bir nesnenin anlaşılmasıdır. İmlenen ise
im ile ilişkili olan nesnedir. Stoalılar adcı felsefe anlayışına uygun olarak bu nesnenin her zaman fiziksel bir nesne olacağını kabul etmektedir. Anlam ise fiziksel bir
nesne değildir. Her imin anlamı bir lektondur. Bir imin anlamı fiziksel bir nesne
olmamasının yanı sıra zihindeki bir imge de değildir. Her kişinin zihnindeki imge
o kişiye özeldir. Dolayısıyla imge özneldir. Lekton ise nesneldir.

Sextus Empiricus

Stoa mantığıyla ilgili güvenilir kaynakların başta gelenleri şüpheci düşünür
Sextus Empiricus (yaklaşık M.Ö. 210-160) ve M.Ö. 3. yüzyılda yaşamış ve ilkçağ
düşünürlerinin hayatlarını anlattığı eseri ile bilinen Diogenes Laertius’tur. Farklı antikçağ mantıkçılarının ve felsefe tarihçilerinin Stoa mantıkçılarına yüklediği
düşüncelerin birbiriyle tutarlı olması sayesinde “Stoa mantığı” diyebileceğimiz bir
mantık sisteminden söz edebilmekteyiz.

sıkı gerektirme

Kipli önermeleri yorumlamasına bakarak, Diodorus’un yorumunun bugünkü
sıkı gerektirme tanımına benzediği düşünülebilir. Buna göre, “A ise B” önermesinin Diodorus anlamında doğru olması, “A ise B” önermesinin her zaman Philo
anlamında doğru olması demektir. Bu durumda, Dioadorus’un tanımına göre,
koşullu önermelerin doğruluk değeri zamana göre değişmez: “A ise B” önermesinin t1 anında Diodorus anlamında doğru olmasının, t2 anında doğru olmasının
da anlamı “A ise B” önermesinin her zaman Philo anlamında doğru olmasıdır.
Dolayısıyla, Diodorus Philo’nun tanımının doğurduğu birbirine bağlı (1) ve (2)
güçlüklerini aşmış olur. Ancak Didorus’un tanımı (3) güçlüğünü engelleyemez.
Eğer B her zaman doğru bir önerme ise, A önermesi ne olursa olsun, “A ise B”
önermesi her zaman Philo anlamında doğru bir koşullu önerme olur. Dolayısıyla,
“A ise B” önermesi Diodorus anlamında doğru bir koşullu önerme olur. Eğer A
her zaman yanlış bir önerme ise, B önermesi ne olursa olsun, “A ise B” önermesi
de Philo anlamında her zaman doğru olur. Dolayısıyla, “A ise B” de önermesi Diodorus anlamında doğru bir koşullu önerme olur. Sonuç olarak, Diodorus koşul
önermelerinin doğru olması için önbileşen ile ardbileşen arasında bir ilgi bulunmasını gerektirmemektedir

Stoa mantıkçıları

Aristoteles’in mantığını kurarken matematikteki çıkarımları, Stoa mantıkçılarının ise gündelik yaşamda ve felsefede izlenen çıkarımları temel aldıkları söylenir. Aristoteles, mantık sistemini oluşturan tasımları koşul önermeleri biçiminde
sunarken, Stoa mantıkçıları geçerli saydıkları çıkarım kalıpları biçiminde sunmuşlardır. Önemli bir nokta, çıkarım kalıplarında kullanılan değişkenlerin önerme değişkenleri olduğudur. Yani, geçerli bir çıkarım kalıbından geçerli bir çıkarım elde etmek için, bu çıkarım kalıbında aynı sıralama sayısının her geçişi yerine
aynı önerme konmalıdır. Hatırlayacağınız gibi, Aristoteles’in mantık sisteminde
değişkenler yerine genel terimler konabilmekteydi. Dolayısıyla, Aristoteles’in tasım mantığı bir ‘terimler mantığı’, Stoalıların geliştirmeye çalıştığı mantık sistemi
ise bir ‘önermeler mantığı’ sistemidir

Megara Okulu
Megara Okulu Sokrates’in bir öğrencisi olan Megara’lı Öklid (M.Ö. yaklaşık
430-360) tarafından kurulmuştur (Bu düşünür aynı adı taşıyan matematikçi ile
karıştırılmamalıdır). Öklid’in Elea Okulu’nun, özellikle Parmenides’in, etkisinde olduğu görülmektedir. Megara Okulu’nda başta Diodorus Kronus ve Philo
olmak üzere önemli mantıkçılar yetişmiştir. Megara Okulu’nda mantığa önem
verildiği bilinmektedir. Bu durum abartılı bazı söylentilere de yol açmıştır.
Laertius’un da aktardığı bir söylentiye göre, Diodorus bir saray daveti sırasında
kendisine yöneltilen bir mantık sorusunu yanıtlayamadığı için intihar ederek
yaşamına son vermiştir.

Stoa Okulu
Stoa okulu Megara Okulu’nun bir kolu olup Megara ve Stoa mantıkçıları, hem
ele aldıkları mantık sorunları hem de yaklaşım biçimleri bakımından birbirine
yakındır. Tarihsel gelişimine uygun olarak Stoa Okulu üç dönemde ele alınır: Erken Stoa okulun İ.Ö III. yüzyıldaki kuruluş dönemidir. Orta Stoa Okulun İ.Ö II.
yüzyıldaki dönemidir. Bu dönemde okul Latinleşmeye başlamıştır. Geç Stoa veya
İmparatorluk Stoası Dönemi ise okulun merkezinin Roma olduğu İ.S. I. ve II.
yüzyıllardaki dönemdir. Okulun kurucusu Kition’lu Zenon’dur (yaklaşık İ.Ö. 350-
260). Zenon’un özellikle dil ile ilgilendiği ve dilde birtakım değişiklikler önerdiği
bilinmektedir. Ancak zayıf bir yazar olduğu düşüncesiyle, bu çalışmaları eleştiriye konusu olmuştur (Mates. s.7). Stoa Okulu’nun Zenon’dan sonraki yöneticisi
Kleanthes’tir (İ.Ö. 331-232). Kleanthes Zenon’un düşüncelerini olduğu gibi kabul ederek aktarmıştır. Kleanthes’ten sonra okulun başına Khrysipos (İ.Ö. 280-210)
geçmiştir. Bu düşünür Stoa mantıkçıları arasında apayrı bir yere sahiptir. Stoa
mantığını sistemleştirmeyi başaran Khrysipos oldukça verimli bir yazardır: Diogenes Laertius’a göre 705 civarında kitap yazmıştır ve verdiği listeye göre bunların
119 tanesinin başlığı mantıkla ilgilidir. Bu başlıklara göre Khrysipos “önermeler
mantığının neredeyse her önemli yönünü ele almıştır” (Mates. s.7).

Aristoteles mantığı ile Megara-Stoa mantığının bazı noktalarda farklılaştığı doğrudur. Bu noktalardan ikisi öne çıkmaktadır: İlk olarak, Peripatetikler
mantığı felsefenin bir aracı olarak görürken, Stoalılar mantığı etik ve fizik
ile birlikte felsefenin parçalarından biri olarak görmekteydi. Hemen tüm Stoalılar felsefenin bu parçalardan oluştuğunda anlaşırken felsefenin parçalarının hangi sıra ile çalışılması gerektiği konusunda ayrılıyorlardı. İkincisi, Stoa
mantığı bir önermeler mantığı, Aristoteles mantığı ise bir terimler mantığıdır.
Akıl yürütme biçimlerinin ifadesinde değişkenler Aristoteles’te terimlerin,
Khrysipos’ta ise önermelerin yerini tutmaktadır (Akıl yürütme biçimlerini ifade ederken Aristoteles değişkenler olarak harfleri Khrysipos ise sıralama
sayılarını kullanmaktadır.). 

Lekton tam ve eksik olmak olmak üzere ikiye ayrılır: Eksik lekton konu ve yüklemdir. Tam lekton tek başına bir anlam iken eksik lekton başka unsurlarla tamamlanmayı gerektirir. Örneğin, ‘yazıyor’ sözü ile dile getirilen lekton kimin yazdığının
de bildirilmesini gerektirir. Eksik lekton özne (konu) ve yüklemdir. Mantık bakımından önemli olan tam lekton “savlanabilir” yani önermedir. Sorular, ünlemler
önermenin dışındaki tam lekton türlerine örnektir. Stoa mantığında savlanabilir
“kendi göz önünde bulundurularak söylenebilir olan bir tam lekton” olarak tanımlanır. Bir savlanabilirin söylenmesi ile bir yargıda bulunuruz. Yargıda bulunma önerme olmayan bir lekton ile gerçekleştirilemez. Barnes’a göre, önermenin “kendi göz
önünde bulundurularak söylenebilir” olması ile bir imin önerme olmasının o imin
biri tarafından söylenmesine bağlı olmamasını sağlanmaktadır (s. 94).

Stoa Mantığında Kipler
Kipli önermeler ve kipli tasımlar konusuna Aristoteles de geniş yer ayırmıştır. Ancak bu konu Organon’un anlaşılması en güç kısımlarından biridir ve Aristoteles yorumcularına göre çelişkilere yol açmaktadır. Stoa mantığa önemli bir katkısı
da kipli önermelerin yorumlanması konusundadır. Stoa mantıkçıları kip kavramlarını tanımlamaya yönelmeleri tutarlı bir kipli önermeler mantığının oluşmasına yönelik bir adım sayılmalıdır. Stoa mantığında kiplerin Megaralı Philo ve
Diodorus’un kip anlayışları doğrultusunda ele alındığı anlaşılmaktadır. MegaraStoa mantıkçılarının üzerinde durduğu kipler olanaklılık, olanaksızlık, zorunluluk ve zorunsuzluk kipleridir. Görüleceği gibi, Stoa mantığında söz konusu kiplerin yorumlanışı özellikle koşul önermelerinin yorumlanışı yakından ilişkilidir.
Bu nedenle Stoa mantığında bileşik önermelerden önce kip anlayışını ele alıyoruz

Stoa Mantığında Bileşik Önermeler
Laertius’a göre Stoalılar şu bileşik önermeler üzerinde durmuşlardır:
(1)“İse” ifadesi ile oluşturulan koşul önermeleri,
(2)“Ve” ifadesi ile oluşturulan tümel-evetleme önermeleri,
(3)“Veya” ifadesi ile oluşturulan tikel-evetleme önermeleri,
(4)“Olduğuna göre” ifadesi ile oluşturulan sözde-koşullu önermeler,
(5)“Çünkü” ifadesi ile oluşturulan sebep-sonuç önermeleri,
(6)“Daha çok” ifadesi ile oluşturulan önermeler,
(7)“Daha az” ifadesi ile oluşturulan önermeler.

STOA MANTIĞINDA ÇIKARIMLAR
Çıkarımların sistemli biçimde ele alınması Aristoteles için olduğu gibi Stoa mantıkçıları için de mantığın ayrı bir temel kısmını oluşturur. Stoa mantıkçıları çıkarımı “öncüller ve sonuç önermesinden oluşan bir sistem” olarak tanımlamaktadır.
Öncüller sonuç önermesine ulaşabilmek için kabul edilmiş olan önermeler, sonuç
önermesi ise öncüllerin ortaya koyduğu önermedir.
Gündüz ise aydınlıktır.
Gündüzdür.
O hâlde, aydınlıktır.
çıkarımında, ‘Gündüz ise aydınlıktır’ ve ‘Gündüzdür’ önermeleri çıkarımın öncülleri, ‘Aydınlıktır’ önermesi ise çıkarımın sonuç önermesidir (Laertius, VII, 76).
Aristoteles’in mantığını kurarken matematikteki çıkarımları, Stoa mantıkçılarının ise gündelik yaşamda ve felsefede izlenen çıkarımları temel aldıkları söylenir. Aristoteles, mantık sistemini oluşturan tasımları koşul önermeleri biçiminde
sunarken, Stoa mantıkçıları geçerli saydıkları çıkarım kalıpları biçiminde sunmuşlardır. Önemli bir nokta, çıkarım kalıplarında kullanılan değişkenlerin önerme değişkenleri olduğudur. Yani, geçerli bir çıkarım kalıbından geçerli bir çıkarım elde etmek için, bu çıkarım kalıbında aynı sıralama sayısının her geçişi yerine
aynı önerme konmalıdır. Hatırlayacağınız gibi, Aristoteles’in mantık sisteminde
değişkenler yerine genel terimler konabilmekteydi. Dolayısıyla, Aristoteles’in tasım mantığı bir ‘terimler mantığı’, Stoalıların geliştirmeye çalıştığı mantık sistemi
ise bir ‘önermeler mantığı’ sistemidir.

Stoa mantığının geliştiği ve sistemleştiği dönem Erken Stoa Dönemidir.
Mantık çalışmaları daha sonra azalarak yerini etik ve retorik çalışmalarına bırakmıştır. Dolayısıyla, burada sadece Erken Stoa Dönemi düşünürlerini ele alacağız. Bu dönem Stoa düşünürlerinin mantıkla ilgili pek çok çalışma yaptıkları
bilinmekle birlikte, bu düşünürlerin özgün eserlerinden sadece çok azı bugüne
ulaşmıştır. Dolayısıyla Stoa mantığı konusundaki çalışmalar büyük ölçüde ikinci kaynaklara dayanmak zorundadır. Bunun iki nedeni sayılabilir.

Aristoteles’ten örnek olarak sonradan “Barbara” olarak adlandırılan tasım biçimini ele alalım: PaM, MaS; O hâlde PaS. Bu tasım biçiminde geçen S, M ve P ifadeleri terim değişkenleridir. Yani bu değişkenlerin yerine konabilecek ifadeler (bir
başka deyişle, bu değişkenlerin alabileceği değerler) terimlerdir. Bu değişkenler
birer terimi değer aldığında bir tasım elde edilir. S: Sokrates, M: İnsan, P: Ölümlü
olduğunda, elde edeceğimiz tasım “Tüm insanlar ölümlüdür. Sokrates insandır. O
hâlde Sokrates ölümlüdür” tasımıdır

Stoa mantığından bir örnek olarak Khrysipos’un beş temel çıkarımından birini ele alalım. Birincisi ise ikincisi. Birincisi. O hâlde ikincisi. Bu çıkarım kalıbında
geçen “birincisi” ve “ikincisi” ifadeleri önerme değişkenleridir. Yani bu değişkenlerin alabileceği değerler önermelerdir. Birincisi yerine “Gündüzdür”, ikincisi yerine
“Hava aydınlıktır” önermeleri konduğunda elde edeceğimiz çıkarım “Gündüz(dür)
ise hava aydınlıktır. Gündüzdür. O hâlde, hava aydınlıktır.” çıkarımıdır

Stoa Mantığını, mantığın gelişimindeki en önemli sayılan
katkılarının bazıları şunlardır:
(1)“Çıkarım kuralı” fikrini geliştirerek, akıl yürütmeyi Aristoteles’ten farklı bir
yaklaşımla ele almışlardır.
(2)Önerme eklemlerinin doğru yorumunun ne olması gerektiği konusunu
tartışmaya açmışlar ve bu konuda ilk yaklaşımları ortaya koymuşlardır.
(3)Çatışkılar (paradokslar) ortaya koyarak, felsefi düşünmenin anahtar kavramlarının anlamlarını açıkça belirlemenin güçlüğüne dikkati yöneltmişlerdir.
(4)Kiplikleri (modaliteler) tanımlamaya girişmişler, kipli önermelerin özelliklerinin ve kipli önermeler arasındaki ilişkilerin bu tanımlar temelinde
araştırılmasının yolunu açmışlardır.
(5)Lekton kavramını ortaya atarak bugünkü önerme kavrayışının başlangıç
adımını atmışlardır.

ANLAM ANLAYIŞI
Stoa düşünürleri im (işaret), imlenen (işaret edilen) ve imin anlamını ayırt etmişlerdir. Stoalılara göre im ve imlenen fiziksel nesnelerdir. Bu ikisinin fiziksel
nesneler olarak kabul edilmesinin açıklaması im, örneğin, ağızdan çıkan ses veya
bir yüzeyde bırakılan bir leke türünden bir nesnenin anlaşılmasıdır. İmlenen ise
im ile ilişkili olan nesnedir. Stoalılar adcı felsefe anlayışına uygun olarak bu nesnenin her zaman fiziksel bir nesne olacağını kabul etmektedir. Anlam ise fiziksel bir
nesne değildir. Her imin anlamı bir lektondur. Bir imin anlamı fiziksel bir nesne
olmamasının yanı sıra zihindeki bir imge de değildir. Her kişinin zihnindeki imge
o kişiye özeldir. Dolayısıyla imge özneldir. Lekton ise nesneldir

İm bir birey adı olduğunda, imlenen söz konusu olan bireydir. Birey adının
anlamı ise sadece o bireyin sağladığı bir niteliktir. Örneğin, ‘Aristoteles’ birey adı
Aristoteles’i imler. ‘Aristoteles’ birey iminin anlamı ise sadece Aristoteles tarafından sağlanan ‘Mantık biliminin kurucusu olma’ gibi bir özelliktir. Ağızdan çıkan
bir söz olarak ‘Cato yürüyor’ imi bir fiziksel nesnedir. Bu tümcenin hakkında olduğu Cato da bir fiziksel nesnedir. Bu imin anlamı ise Cato’nun yürüdüğüne dair
önermedir. Doğru ya da yanlış olan, ağızdan çıkan ‘Cato yürüyor’ sözü değil, bu
söz ile bildirilen önermedir.

Savlanabilir de basit ve basit olmayan başlığı altında incelenir. Basit savlanabilirlerin bir kısmı belirli, bir kısmı belirsiz, son bir kısmı da ara savlanabilirdir.
(1)Belirli savlanabilir belirli bir varlık hakkındadır. Bir savlanabilirin belirli
olması konusunun bir işaret zamiri ile belirtilmesidir. “Bu kişi yürüyor”
savlanabiliri belirlidir. Savlanabilir söylenirken bir yandan belirli bir fiziksel nesneye açıkça (el veya başın bir hareketi ile) işaret edilir.
(2)Belirsiz savlanabilir “birşey” “biri” gibi bir konusu olan savlanabilirlerdir.
“Biri yürüyor” savlanabiliri belirsiz bir savlanabilirdir. Böyle bir savlanabilirin doğru olması, belirli bir savlanabilirin doğru olmasına bağlıdır. Örneğin, “Biri yürüyor” savlanabilirinin doğru olması için belirli bir kişi için
“Bu kişi yürüyor” savlanabiliri doğru olması gereklidir.
(3)Ara savlanabilirler ne belirli ne de belirsiz olanlardır. “Sokrates oturuyor”
bir ara savlanabilir örneğidir. Bu savlanabilirler belirsiz bir şeyden bahsetmedikleri (sözdizimsel olarak, konuları “birşey” “biri” türünden olmadığı)
için belirsiz değildir. Ancak bunların söylenmesi sırasında belirli bir fiziksel nesneye açıkça işaret edilmediği için, bu savlanabilirler belirli de sayılmazlar (Barnes, ss. 96 vd.)