MANTIĞIN GELİŞİMİ - Deneme Sınavı - 5

14. yüzyılın ortasından 17. yüzyıla kadar ne İslam coğrafyasında ne de Latin dün- yasında mantık konusunda sistemli ve yaratıcı çalışmalar görülmez. Bu dönem La- tin dünyasının yaratıcı düşünürlerinin çoğunun ilgisi Antik Çağ’ın özellikle dille il- gili ve edebi yapıtlarına yönelmiştir.

Özgün bir mantıkçı olmamakla birlikte, yaşadığı dönemde Latin dünyasında mantık çalışmalarıyla en dikkat çeken düşünür Petrus Ramus’tur (1515-1572). Belki de hocalarının isteği doğrultusunda, yazdığı tez çalışmasında (Aristotelicae animadversiones) “Aristoteles’in söylediği her şey bir yalanlar yığınıdır” savını savunmuştur.

Ramus özellikle kendi döneminde büyük bir ün ve ateşli izleyiciler kazanmış ancak yaşamının son döneminde çekişmelerin etkisiyle zor günler geçirmiş ve en sonunda 24 Ağustos 1572’de Fransa’da Katoliklerin Protestanlara karşı gerçekleş- tirdiği Aziz Bartolomeus Yortusu Kıyımı sırasında öldürülmüştür.

Aristotelesçi tümdengelimli mantığın bilgiye ulaşmanın güçlü ve güvenilir bir ara- cı olduğu düşüncesi artık kolaylıkla kabul edilen bir düşünce olmaktan çıkmıştır. Aristoteles mantığını temel alan Skolastik mantığı bu bakımdan yetersiz bularak eleştiren düşünürlerin başında Francis Bacon (1561-1626) gelmektedir.

Kendisi bir mantık sistemi kurmayıp mantık konusunda önemli görüşler ileri süren bir diğer felsefeci de Thomas Hobbes’tur (1588-1679). Her ne kadar mantık ve mantık felsefesi yazısında Hobbes’un düşüncelerine yapılan göndermelere pek rastlanmasa da Hobbes’un mantık doğruları, uslamlama gibi mantık kavramlarıyla ilgili görüşleri daha sonraki mantıkçıları ve mantık felsefecilerinin görüşlerini öncelediği açıktır.

Port Royal Mantığı’nın mantık tarihinde önemini belirleyen dördüncü bölümün içeriğidir. İlk üç bölüm ele alınan konular bakımından daha önceki mantık yapıt-larından önemli bir farklılık göstermemektedir. Dördüncü bölüm ise bilimin yöntemi ile ilgili konulara ayrılmıştır. Port Royal Mantığı’nın yazarları yöntem ile ilgili araştırmayı da mantığın bir parçası olarak kabul etmektedirler.

Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) Ortaçağdan sonra gelen en önemli mantıkcıdır. Dahası, çağının tüm bilim dallarında donanımlı bir bilim insanıdır. Leibniz çağdaş mantığın dayandığı pek çok yeni düşünceyi ilk kez ortaya koyan düşünürdür.

Leibniz ile birlikte çağdaş mantığın doğuşunu hazırlayan düşünürlerden biri de matematikçi felsefeci ve aynı zamanda bir din adamı olan Bolzano’dur. Bolza- no’nun mantık görüşlerinin yer aldığı başlıca çalışmaları Matematiğin Daha iyi Temellendirilmiş Bir Sunumuna Katkılar (1810), Bilim Kuramı (1837) ve ölümünden sonra yayımlanan Sonsuzluğun Çatışkıları’dır.

Mill’in önemi Bacon’dan beri deneyci felsefenin amacı olan tümevarımlı mantık görüşünü sistemleştirmesidir. Mill kuramsal felsefede doğalcı görüşe her zaman bağlı kalmıştır. Buna göre dünyayı açıklamada elimizdeki en iyi araçlar doğa bilimlerinin bize sağladıklarıdır.

İngiliz mantıkçı ve matematikçi George Boole (1815-1864) çağdaş matematiksel mantığın ortaya çıkmasını sağlayan düşünürlerden biridir. Bugün bir mantıkçı olarak bilinmesine rağmen Boole matematik yazılarını yayımlamaya başladığında ilk 6 yıl mantık konusunda hiçbir yazı yayımlamamıştır.

Ortaça¤da özellikle 13. yüzyılın ikinci yarısından sonra egemen mantık sistemi Aristoteles’in mantık sistemidir. Aristoteles’in felsefe yapıtları da ancak bu tarihten sonra araştırma konusu olmuş ve Skolastik eğitimin bir parçası haline gelmiştir.

Aristoteles mantığı sadece Organon’u değil, Organon’u açıklamayı amaçlayan yorumları da içermektedir. Aristoteles’in mantık çalışmalarının ilk çevirileri ve ilk yorumları 13. yüzyılın ortasına gelindiğinde tamamlanmıştır. Porphyry’nin Aristoteles’in Kategoriler’ine yazdığı İsagoge (Giriş) her iki coğrafyada önemli bir ek kaynak metin oluşturur.

Ortaçağın ilk büyük mantıkçısı Petrus Abelardus’dur (Peter Abelard, 1079- 1142). Abelardus Aristoteles mantığını yorumlamanın yanı sıra, bağımsız bir mantık çalışması olan Dialektika’yı yazmıştır. Abelardus antikçağdan beri süren mantık tartışmalarına özgün katkılarda bulunmuştur.

Ortaçağ batı mantıkçılarının önemli bir katkısı kategoremata-sinkategoremata ay- rımını yapmalarıdır. Genel bir ifade ile önermelerde özne ve yüklem konumunda geçen terimler kategorematik terimler, önermeyi oluşturan diğer terimler ise sin- kategorematik terimlerdir.

Obligationes Ortaçağ batı mantığında tartışmanın belli biçimler altında ele alındığı kısmıdır. Düz anlamıyla ‘obligatio’ sözcüğü ‘yükümlülük’ anlamına gelmektedir. Söz konusu mantık kısmının böyle adlandırılması yanıltmamalıdır. Tartışmalarda tarafların gözetmesi gereken kurallara ilişkin araştırmayı içerdiğini kabul etsek de, bu Obligationes alanının sadece bir kısmını oluşturmaktadır.

Aristoteles, Topikler’de kuralları bir önermeden diğerine yapılan çıkarımlar biçiminde ifade etmektedir. Farklı Skolastik mantıkçıların da consequentia içinde ele aldıkları kuralları koşul önermeleriyle ifade ettikleri görülmektedir.

Bu altı obligatio türü içinde en çok ele alınan positio olmuştur. Bu tartışma tü-ründe taraflardan biri bir tez ortaya atarak tartışmayı başlatır. Tartışmanın gerçek anlamda başlaması için karşı tarafın bu tezi kabul etmesi gerekir. Bu durumda tartışmayı başlatan ardı ardına yeni önermeler ileri sürer. Cevaplayan bu tezleri kabul eder, reddeder ya da şüpheli bulduğunu bildirir. Positio kuramının amacı ileri sürülen teze göre hangi durumda bu olanaklı cevapların hangisinin verilmesinin uygun olduğunun belirlenmesidir.

Gönderme kuramı gibi Consequentia kuramı da Skolastik mantığın temelini oluş- turur. Skolastik mantıkçılar Consequentia başlığı altında ele aldıkları çalışmalarla mantık çıkarımlarını sistemleştirmişlerdir.

Ortaçağ mantığının ikinci döneminde (12. yüzyıldan sonra) Latin mantıkçıları Aristoteles mantığının genel anlayışını benimsemişlerdir. Bu dönemde akıl yürüt- melerin incelenmesinde Birinci ve İkinci Çözümlemeler’in ağırlığı artmıştır.

Stoa mantığı Ortaçağ Latin mantıkçılarının doğrudan ilgisini çekmemiş görün- mektedir. Peripatetik mantıkçıların Aristoteles mantığını yorumlayıp genişletirken Stoa mantığından yararlandıkları bilinmektedir. Örneğin, Stoa mantığının yoğun- laştığı önerme eklemleri mantığı Peripatetik mantıkta yerini özellikle koşullu ta- sımlar kısmında bulmuştur.