MANTIĞIN GELİŞİMİ - Deneme Sınavı - 1

Süryaniler mantığın şu bölümlerden olufltuğunu kabul etmektedirler: Kategorilere Giriş (İsagoji), Kategoriler, Önerme Üstüne (Peri Hermenias), Birinci Çözümlemeler, İkinci Çözümlemeler, Diyalektik (Topika), Sofistik Çürütmeler, Hitabet Sanatı (Retorika), Şiir Sanatı (Poetika). Doğru cevap C'dir.

Müslümanların mantık bilimiyle tanışması fethettikleri topraklarda yaşayan Süryaniler aracılığı ile gerçekleşmiştir. Müslüman düşünürler bu ilime büyük ilgi göstermişlerdir. Bunun nedeni, hem kendi aralarındaki tartışmalarda hem de elde ettikleri topraklarda yerleşik diğer topluluklardan insanlarla inançla ilgili konulardaki tartışmalarda etkili olabileceklerini fark etmeleridir. Doğru cevap B'dir.

Bu yorumlar uzunluğuna göre üçe ayrılmaktadır: İlki, muhtasar (kısa şerh) olanlar, İkincisi, telhîs olanlar, Üçüncüsü ise, tefsîr olanlardır. Doğru cevap D'dir.

Fârâbî’ye kadar olan dönemde yetişen Müslüman düşünürlerin en önemlisi Kindî’dir (yaklaşık 796-866). Kindi ilk Müslüman felsefeci ve islam dünyasında Meşşâî (Aristotelesçi) okulun ilk temsilcisi olarak kabul edilmektedir. Doğru cevap B'dir.

Fârâbî’nin en büyük başarısı, Aristoteles mantığını hem Aristoteles’in metinlerine bağlı kalarak hem de islam düşüncesine yakın bir anlayışla yorumlayabilmesidir. Doğru cevap C'dir.

İbn Sînâ, Aristoteles mantığının sorunlarını bağımsız bir mantık anlayışı içinde çözümleme ve çözmeye yönelmiş böylece İslamda yeni bir mantık anlayışı doğmasının yolunu açmıştır. Doğru cevap D'dir.

Büyük İskender’in Aristoteles’in öğrencisi olması nedeniyle İskenderiye Okulunun ilk önde gelen felsefe ve mantıkçıları Peripatetikler (Antik dönem Aristoteles yorumcuları) olmuştur. Yunancanın eğitim dili olarak egemen olduğu İskenderiye Okulu gelişimini tamamladıktan sonra, çevre ülkelerdeki düşünce dünyasını da etkilemeye başlamıştır. İskenderiye Okulu’nun kültürel olarak etkilediği topluluklardan biri de Süryaniler olmuştur. Bu etki, Urfalı Yakup (633-708) gibi bazı Süryanilerin İskenderiye’ye gidip orada eğitim almaları ile iyice artmış ve sonunda semitik bir dil olan Süryaniceyi kullanan Süryanilerin bilim dili olarak Yunancayı kabul etmesine kadar varmıştır.

Süryanilerin kurduğu pek çok dini okul bulunmaktadır. Bu okullar, farklı Süryani mezhepleri temsil etmektedir. Bu mezhepler, hem birbirlerine üstünlük sağlamak hem de diğer inançlara karşı Hıristiyan inancını savunmak için mantık ve felsefeye önem vermişlerdir. Süryani okullarının mantık eğitimine önem vermelerinin bir başka nedeni, yine Süryanilerin İskenderiye Okulunun izleyicisi olmaları ile ilişkilidir. Okulun önde gelen bilim adamlarından Galen (Claudius Galenus, M.S. yaklaşık 130-200) matematik ve mantık çalışmanın tıp kitaplarını anlayabilmek için bir önkoşul olduğunu kesin olarak söylemiştir.

Urfa Okulu, Edessa olarak da bilinen Urfa’da kurulmuştur. Bu okulda 4. yüzyıldan başlayarak mantık ve felsefe çalışmaları yapılmıştır. Süryani mezheplerinden biri olan Nastûrîliğin yayıldığı okuldur. 489 yılında o tarihte şehrin yöneticisi olan İmparator Zenon tarafından kapatıldığı tarihe kadar Süryanilerin en güçlü okullarından biri olarak kalmıştır. Urfa’daki okulun kapatılmasından sonra Nusaybin Nastûrîliğin dini merkezi olmuştur.

Süryaniler mantığın şu bölümlerden oluştuğunu kabul etmektedirler: Kategorilere Giriş (İsagoji), Kategoriler, Önerme Üstüne (Peri Hermenias), Birinci Çözümlemeler, İkinci Çözümlemeler, Diyalektik (Topika), Sofistik Çürütmeler, Hitabet Sanatı (Retorika), şiir Sanatı (Poetika). Bu bölümlemenin daha sonra Müslüman mantıkçılar tarafından da benimsendiği ve Retorika ile Poetika’nın da mantık konuları arasında sayıldığı görülmektedir.

İslam dünyasında ilk büyük felsefe okulu olan ve çoğunluğunu Hıristiyanların oluşturduğu Bağdat okulunun en önemli temsilcisi, bu okulda yetişmiş belki de tek Müslüman olan Fârâbî’dir. Felsefe eğitimini Bağdat’ta ünlü Yunan felsefesi yorumcusu ve çevirmen Ebu Bişr Matta’dan alan Fârâbî daha sonra Harran Okulunda Nastûrî Yuhanna’nın yanında çalışmıştır. Fârâbî özellikle Ammonius, Themistus, Aphrodisias’lı İskender gibi ünlü Aristoteles yorumcularının eserleri olmak üzere pek çok mantık eserini Süryaniceden başarıyla Arapçaya çeviren Yakubî filozof Yahya İbn Adi’yi (893-974) yetiştirmiştir.

Gazâlî’nin verdikleri bilginin kesinlik derecesine göre ele aldığı öncüller şunlardır: Doğuştan öncüller (evveliyât), Duyu öncülleri (mahsûsât), Deneyim öncülleri (mücerrebât), Sezgi öncülleri (hadsiyyât), Kendinden öncüller (fıtriyyât), Aktarılmış öncüller (mütevâtirât), Yaygın öncüller (meşhûrât), Yetkinlik öncülleri (makbûlât),Sanı (zan) öncülleri (maznûnât), Ara öncüller (müşebbihât), Uzlaşım öncülleri (müsellemât), Kuruntu öncülleri (vehmiyyât), İmge öncülleri (muhayyelât). Doğru cevap E'dir.

İbn Sînâ’nın İslam mantık tarihi içindeki en önemli özelliği Aristoteles mantığının sorunlarını bağımsız bir mantık anlayışı içinde çözümleme ve çözmeye yönelmesidir. Fârâbî ise Organon’un tutarlı ve bütün bir mantık sistemi ortaya koyduğunu kabul etmiş ve onun bu anlayışla yorumlanmasına girişmiştir (Street, 2004, s. 523). Dolayısıyla İbn Sînâ, Fârâbî’nin Aristoteles metinlerine yaklaşımından ayrılmış ve İslam dünyasında bağımsız bir mantık geleneği oluşmasının yolunu açmıştır.

Gazâlî (1058-1111) mantık çalışmalarından daha çok, etkili bir İslam düşünürü olarak mantığın saygınlığına yaptığı katkı ile bilinir. Gazâlî mantığın din bilimleri için faydalı bir araç olduğu düşüncesinin Müslümanlar arasında yaygınlaşmasını ve böylece Müslümanların mantık çalışmalarına daha fazla ilgi duymasını sağlamıştır.

İbn Rüşd Bağdat okulu anlayışına dönerek, Aristoteles mantığını metinlere bağlı kalarak yeniden yorumlamaya girişmiştir. Aslında 11. yüzyılın başında İbn Sînâ ile başlayan bağımsız mantık çalışmaları 12. yüzyılda hem Doğu’da hem de bu yüzyılın pek çok mantıkçısının yetiştiği Endülüs’te artmaktadır. İbn Rüşd bu yeni duruma en önemli aykırı örneği oluşturmaktadır. Onun Aristoteles’in mantık anlayışına kendi dönemindeki ve kendinden önceki uzun bir dönem boyunca yetişen diğer mantıkçılardan daha fazla bağlı olduğu, mantık yorumlarına Kategoriler kitabı ile başlayıp Sofistler ile bitirmesinden de anlaşılmaktadır.

Kelam bilginleri iman ve din kurallarını kabul ettikleri birtakım temel ilkeler ve kendilerine özgü birtakım kanıtlamalarla temellendirmişlerdi. Bu bilginlerin bir kısmına göre, din ile ilgili kuralları temellendirmekte kullanılan kurallar da din kuralları arasındadır. Kanıtlama geçersiz olduğunda kanıtlamanın göstermeye çalıştığı şey de geçersiz olur. Mantıkçıların dayanağı olan, tümellerin zihin dışındaki varlığı, kelam bakımından geçersizdir. Böylece mantıktan geriye Mantıkçıların kesin ve zorunlu bilgiye götürdüğünü savundukları tanıtlama (burhan) değil, sadece biçimsel tasım ve tanımla ilgili bazı genel ilkeler kalır. Mantıkçıların başvurduğu ilke ve tasımların çoğu kelama göre geçersiz olduğuna göre bunların iman ve din konularında kullanılması kabul edilemez. İbn Haldun’a göre daha sonra Gazâlî ve Râzî’nin çabalarıyla ‘Kanıtlama geçersiz olduğunda kanıtlanan da geçersiz olur’ düşüncesi terk edilerek, mantık kurallarının kelamcıların bazı kanıtlamalarına aykırı olmakla birlikte din kurallarına aykırı olmadığı kabul edilmiştir

Beş sanat konusunda Gazali’nin açıklamalarına bakarak Teymiyye’nin Gazali’ye ve onun kişiliğinde mantığa yönelttiği eleştirilerin bir nedeni daha kolaylıkla anlaşılabilir. Mantıkçılar beş sanat içinde sadece tanıtlamanın (burhan) kesin bilgi verdiğini kabul etmektedirler. Dini bilimlerde tanıtlamaya başvurma olanağı çoğu zaman bulunmamaktadır. Dolayısıyla mantıkçıların tanıtlamanın kesin bilgiye ulaştırmak bakımından diğer sanatlara göre üstün olduğu düşüncesi kabul edildiğinde, dini bilimlerde çoğu zaman kesin bilgiye ulaşılamayacağı sonucu çıkar. Mantığın reddedilmesi, bu sonuçtan kaçınmanın bir gereğidir.