MALİYET-HACİM-KAR ANALİZLERİ

MHK analizleri; maliyet-hacim ilişkileri ile hacim - gelir ilişkilerini bir arada ele alarak hem söz konusu ilişkilerin hem de bu ilişkilerde değişik nedenlerle ortaya çıkan değişmelerin elde edilecek kâr üzerindeki etkilerini araştıran faaliyetler toplamıdır. Başka bir deyişle MHK analizleri, etkinlik hacmi ile kâr arasındaki ilişkileri ortaya koyan kâr fonksiyonunun ve bu fonksiyondaki parametrelerde belirlenen değişmelerin incelenmesini içerir.

İşletmelerin kâr fonksiyonunun sonucunu etkileyen temel faktörler; Ürünlerin Fiyatları, Faaliyet Düzeyi (ya da satış hacmi), Birim Değişken Maliyetler, Toplam Sabit Maliyetler ve Ürün Satış Karışımı olmak üzere başlıca beş başlık altında toplanabilir. MHK analizleri, burada sıralanan faktörler arasındaki ilişkilerin incelenmesini içeren bir analiz olmaktadır.

MHK analizleri; üretim kararları, fiyatların saptanması, dağıtım kanallarının belirlenmesi, üretmek ya da satın almak kararı, alternatif üretim yöntemleri arasında seçim ve sermaye yatırım kararlarını kapsayan pek çok yönetim kararlarında kullanılabilir.

MHK analizlerinin dayandığı varsayımlar aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Tüm maliyetler, sabit ve değişken kısımlarına tam olarak ayrılabilecektir.
• Sabit maliyetler, geçerli faaliyet alanı içinde değişmeyecektir.
• Değişken maliyetler, hacimdeki değişmeler ile aynı oranda değişecektir.
• Maliyetler ve gelirler güvenilir surette belirlenecek ve ayrıca geçerli faaliyet alanı içinde söz konusu değerlerin doğrusal bir eğilim gösterdikleri kabul edilecektir.
• Birim satış fiyatları, faaliyet hacminin düzeyi ne olursa olsun, değişmeyecektir.
• Analiz edilen dönem içinde, maliyet unsurlarının fiyatları değişmeyecektir.
• Etkinlik ve üretkenlik değişmeyecektir.
• Analiz bir tek ürünü kapsayacak ya da verilen bir satış karışımının tüm hacim değişmelerinde aynı kalacağı varsayılacaktır.
• Dönem başı ve dönem sonu stoklarındaki değişmeler, sıfır ya da önemsenmeyecek kadar küçük olacaktır.

MHK analizleri kullanılırken çeşitli varsayımların göz önünde tutulması gerekmektedir. Kabul edilen varsayımlar gerçekçi olmayabilir. Ancak, önemli olan gerçekçi varsayımlardan ziyade kullanılabilir, faydalı, hatalı sonuçlara yol açmayan ve basitleştirilmiş bir aracın elde edilmesidir. Diğer taraf­tan analiz sonuçlarına dayanarak belirli kararlar almak zorunda olan yöneticilerin, analizin hangi varsayımlara dayandırıldığını bilmeleri ve söz konusu varsayımların kaldırılması hâlinde ne gibi sonuçlarla karşılaşacaklarını kestirebilmeleri gerekir.

MHK analizlerinin bir alt başlığı olan başabaş noktası, toplam gelirin toplam maliyetlere eşit olduğu düzey olarak tanımlanabilir. İşletme yöneticileri, net kâr ya da net zararın olmadığı noktadaki satış miktarını ya da tutarını öğrenmek için çoğu kez başabaş noktasını kullanırlar. Kapasitenin bir yüzdesi olarak da ifade edilebilen başabaş noktası genellikle satış miktarı ya da satış tutarı cinsinden ifade edilir.

Başabaş noktasında kâr sıfır olduğu için bu noktada toplam satışlar toplam maliyetlere eşit olmaktadır:

Toplam Satışlar = Toplam Maliyetler

ya da

(Birim Satış Fiyatı) (Satış Miktarı) = Toplam Sabit Maliyet + (Birim Değişken Maliyet) (Satış Miktarı) yazılabilir.

Birim katkı payı, birim satış fiyatının birim değişken maliyeti aşan kısmıdır. Toplam katkı payının sabit maliyetleri aşan kısmı kârı vermektedir.

Başabaş noktasının satışların toplam tutarı cinsinden hesaplanması birim satış fiyatları ve birim değişken maliyetler verilmediğinde daha önemlidir. Ayrıca özellikle işletmelerin birden fazla ürün üretmesi ve değişik ürünlerin değişik satış fiyatlarıyla satılması nedeniyle başabaş noktasının satışların tutarı cinsinden belirlenmesi gerekmektedir. Başabaş noktasının toplam satış tutarı cinsinden hesaplanmasında, formül aşağıdaki şekilde olacaktır:

Başabaş Noktası Satış Tutarı (T) = Top. Sabit Maliyetler / Katkı Oranı ya da

Başabaş grafiği, işletmenin üretim ya da satış hacminin kâr ile olan ilişkilerinin grafik şeklindeki analizini ifade eder. Bu analizde; toplam sabit maliyet, toplam değişken maliyet ve toplam satış geliri doğruları yer alır. Bir başabaş grafiği, kârın sıfır olduğu noktayı grafiksel olarak yansıtmaktır.

Başabaş grafiği, hacim-kâr grafiği adı altında, başka bir biçimde yeniden düzenlenebilir. Hacim-kâr grafiğinde, başabaş grafiğinde olduğu gibi, toplam gelir ve toplam maliyet doğruları görülmeyip, sadece bunların fonksiyonunu oluşturan kâr doğrusu görülür. Bu grafik, esas olarak net kâr hacmindeki değişmelerin etkileriyle ilgilenen yöneticiler tarafından yeğ tutulmaktadır

Hacim Kâr grafiğinde toplam gelir ve maliyet doğruları görülmeyip sadece bunların fonksiyonunu oluşturan kâr doğrusu yer alır.

Hedef­lenen bir kâr düzeyine ulaşmak üzere gereksinilen satış hacmini belirlemek için MHK denklemi kullanılabilir. Örneğimizdeki işletmenin aylık 60.000 T’lık net kâr elde etmeyi amaçladığını varsayarsak, işletmenin ne kadar satış yapması gerektiği sorusu şu şekilde cevaplanabilir:

Toplam Satışlar = Toplam Değişken Maliyetler + Toplam Sabit Maliyetler + Hedeflenen Kâr

Güvenlik payı (GP), bütçelenen (ya da fiili) satışların başabaş noktasındaki satışları aşan kısmı olarak tanımlanabilir. Söz konusu pay, bir organizasyonda zararlar başlamadan önce satışların azaltılabileceği düzeyi tutar olarak belirtir. GP nın hesaplanmasında kullanılan formül şöyledir:

Güvenlik Payı = Toplam Satışlar - B.B.N. Düzeyindeki Satışlar

Güvenlik payının satışlara bölünmesi suretiyle elde edilecek rakam ise güvenlik oranını verecektir.

Güvenlik oranı = Güvenlik payı / Toplam satış tutarı

Bir işletmede sabit maliyetlere fazlaca yatırım yapılarak az işgücüyle üretim yapılıyorsa bu işletme sermaye yoğun işletme olarak adlandırılır. Aksi durumda ise emek yoğun işletme olarak adlandırılacaktır.

Faaliyet kaldıracı, bir işletmede sabit maliyetlerin kullanılma kapsamının bir ölçüsüdür. Yüksek sabit maliyetler ve düşük birim değişken maliyetlere sahip işletmelerde faaliyet kaldıracı en yüksek düzeydedir. Aksi durumda, düşük sabit maliyetler ve yüksek birim değişken maliyetlere sahip olan işletmelerde faaliyet kaldıracı en düşüktür. Eğer bir işletme yüksek faaliyet kaldıracına sahipse kârları satışlardaki değişmelere çok duyarlı olacaktır. Satışlarda küçük bir artış kârlarda büyük bir yüzde artışı oluşturacaktır. Satışların verilen bir düzeyinde satış hacmindeki yüzde olarak bir değişmenin kârları nasıl etkileyeceğinin bir ölçüsü olan Faaliyet Kaldıracı Derecesi aşağıdaki formülle hesaplanır:

Faaliyet kaldıracı derecesi = Toplam Katkı payı / Net kâr

eni bir davranış şeklinin uygulanması hâlinde sadece bu davranış şekliyle değişen maliyet ya da gelir rakamlarının kullanılarak yapıldığı çözümlemeler farklara dayanan (incremental) analiz olarak adlandırılır. Sonuca kısa yoldan basitçe ulaşma üstünlüğü sağlar.

MHK ilişkilerinin daha sağlıklı olarak anlaşılabilmesi için sadece kârı belirleyen etkenlerden biri olan faaliyet hacminin değil de bunun yanında satış fiyatı, birim değişken maliyet, sabit maliyet şeklindeki diğer etkenlerin tümünün kâr üzerindeki etkenlerinin incelenmesi gerekir. Özellikle işletmelerin rekabetin sürekli arttığı bir ortamda faaliyetlerini sürdürebilmeleri için faaliyet hacminin yanı sıra kârı etkileyen işletme içi ve dışı tüm diğer etkenleri de hesaplamalara katması daha gerçekçi olacaktır.

Çok ürünlü maliyet hacim kâr analizi çözümlemesi için aşağıdaki formül kullanılabilir: Q = (Toplam Sabit Maliyetler + Hedef­lenen Kâr) / Tartılı Ortalama Katkı Payı Burada Q, işletmece üretilen ya da satılan mamullerin toplam miktarını göstermektedir. Başabaş noktasının aranması hâlinde, pay sadece toplam sabit maliyetlerden oluşmaktadır. Denklemin paydası, üretilen ya da satılan mamullerin katkı paylarının, sabit mamul karışım oranlarıyla çarpımları toplamından oluşmaktadır.

Sabit maliyetler her dönem için sabit kalmayıp sadece belirli bir sürede ve geçerli faaliyet alanı içinde sabit kalırlar. İşletme yönetimi sabit maliyetleri kasden daha kârlı üretim bileşimlerini oluşturmak amacıyla değiştirecek davranışlar içine girebilir. Örneğin, işletmede iş gücünden tasarruf sağlayan ve sabit maliyetleri arttıran yeni makinalara yatırım gereksinimi doğabilir. Yönetim, sabit maliyetlerde değişmeye yol açacak kararlar alırken bu değişikliğin net kâr ve katkı payı üzerinde yaratacağı etkileri belirleme ihtiyacı duyar.