SAFHA MALİYETİ SİSTEMİ: BİRDEN FAZLA SAFHA OLMASI DURUMU VE ÜRETİM KAYIPLARI-FİRELER

Safha maliyeti sisteminde birden fazla safha olması durumunda, üzerinde durulması gereken en önemli konulardan birisi de; “safha” ve “dönem”ler arası geçişler ya da devirlerdir. Aslında, “safha” kavramı; üretim sürecindeki birimlerin üretilmesi ile ilgili iken, “dönem” kavramı ise; üretimin zaman boyutuyla ilgilidir.

İşletmelerde maliyet hesaplama süresi, genel olarak, aydır. Safha maliyeti sistemlerinde de, maliyetlerin, genel olarak, “aylık dönem”lerde hesaplandığı kabul edilir.

Bir safhada üretim işlemleri tamamlanan birimler, aynı dönem içerisinde bir sonraki safhaya devredilmektedir. Dönemin sonunda üretim işlemleri henüz tamamlanmamış birimler ise, yarı mamul olarak ilgili safhada kalmaktadır ve bir sonraki döneme dönem başı yarı mamul olarak devredilmektedir.

“Önceki safha maliyetleri” olarak da adlandırılan ve önceki safhadan “devralınan maliyetler”; üretim sürecindeki birimler bir sonraki safhaya taşındığında, önceki safhada ortaya çıkmış olmasına karşılık, bir önceki safhadan onu izleyen safhaya taşınan birimlerle birlikte bir sonraki safhaya taşınan maliyetleri ifade etmektedir.

Tek safha ve birden fazla safha olması durumu arasındaki temel fark, üretim sürecinde birden fazla safha olması durumunda “devralınan maliyetler”in olmasıdır.

Niteliksiz bir ilk madde ve malzeme, üretilecek olan mamullerin kalitesini etkileyecek, gereksiz işgücü kaybına ve müşteri gereksinimlerini karşılamada olumsuz sonuçlara neden olmakta, bu nedenlerden dolayı da işletmenin maliyetlerini yükselterek ya zarara yol açmakta ya da kârlılığını azaltmaktadır. İşte bu nedenlerden dolayı, işletmecilikte üretim kayıpları önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır

Oluşma zamanlarına göre üretim kayıpları; üretimin başında, üretim sırasında ve üretimin sonunda ortaya çıkan kayıplardır.

Niteliklerine göre üretim kayıpları; normal üretim kayıpları ve anormal üretim kayıplarıdır.

Normal üretim kayıpları; üretim faaliyetlerinde ortaya çıkması beklenen ve kabul edilebilir sınırları (standartlar) aşmayan üretim kayıplarıdır.

Anormal üretim kayıpları, önceden belirlenmiş normal üretim kaybı standartlarını aşan üretim kayıplarıdır. Bir başka ifade ile, üretim faaliyetleri sırasında ortaya çıkmaları beklenmeyen ve kabul edilebilir sınırlar içerisinde olmayan üretim kayıplarıdır.

İster normal, isterse anormal üretim kaybı olsun, tüm üretim kayıplarını dört grupta toplamak mümkündür. Bunlar;

• Kusurlu Mamuller,
• Bozuk Mamuller,
• Artıklar,
• Fireler’dir

“Kusurlu mamul”, üretimin çeşitli aşamalarında ortaya çıkabilen ve belirlenen gerekli standartlara ve özelliklere uymayan mamullerdir. Bir başka ifade ile, “kusurlu mamul”; üretim faaliyetinin belirli bir aşamasında ortaya çıkan ya da üretim faaliyetinin tamamlanmasından sonra beklenen kaliteyi ve özellikleri sağlayamayan, bozuk ya da ıskarta durumundaki mamullerdir.

“Bozuk mamul”; üretim sürecinin belirli bir noktasında ortaya çıkabilen ya da üretim sürecini tamamlamakla birlikte beklenen kaliteyi ya da fiziksel ölçüleri sağlayamayan bozuk ya da ıskarta durumundaki mamullerdir.

Bozuk mamul ve kusurlu mamul kavramları bazen birbirinin yerine kullanılmaktadır. Oysa, bu kavramlar birbirinden tamamen farklıdır. Bu farklılık, bozuk ve kusurlu mamullerin üretim aşamasında ortaya çıkış durumlarına bağlıdır. Bozuk mamuller, üretim aşamasında bazı eksikleri olan ancak, bu eksikliklerin tamamlanması ekonomik olmayan mamuller olmasına karşın, kusurlu mamuller bozuk mamullere benzemekle birlikte, ek ilk madde ve malzeme, ek direkt işçilik ve ek genel üretim maliyetlerine katlanılmak yoluyla istenilen kalite ve özelliklerdeki sağlam mamullere dönüştürülmesi olanaklı ve ekonomik olan mamullerdir.

Üretim sürecine giren direkt ilk madde ve malzeme ile yardımcı madde ve malzemelerin, döküntü olarak kalan ve ölçülebilir düşük bir satış değerine sahip olan parçalarına artık denir.

Artıklar ile yan mamul kavramlarının, genellikle, birbiri ile karıştırıldığı ve birbirinin yerine kullanıldığı görülmektedir. Oysa artık ve yan mamul kavramları birbirinden farklı kavramlardır. Artıklar; direkt ilk madde ve malzeme açısından herhangi bir değişikliğe uğramamış ve direkt ilk madde ve malzemenin bütün özelliklerini koruyan, ancak üretimde mamulün temel yapısı içerisinde yer almayan parçalardır. Yan mamuller ise, ne direkt ilk madde ve malzemenin ne de birleşik mamulün özelliklerinden hiçbirine sahip değildir. Yan mamuller; birleşik mamuller üretilirken direkt ilk madde ve malzeme ve diğer üretim maliyetlerinin bir araya gelmesiyle mamuller üretilirken zorunlu olarak ortaya çıkan diğer ikinci derecedeki mamullerdir.

Artıklar; direkt ilk madde ve malzeme olarak yeniden üretimde kullanılabileceği gibi, ek bir üretim işleminden geçirilerek, yeni bir yan mamul de elde edilebilir. Ancak bu işlem için ek yeni yatırımlara gerek duyulabilir. Artıklar, düşük bir bedel karşılığında satılabileceği gibi, bazen de üretime yeniden verilerek yeni bir mamulün üretimi için kullanılabilir.

Artıkların satışından elde edilen gelirler, maliyetlendirme ve muhasebeleştirme işlemlerinde genellikle iki şekilde dikkate alınmaktadır. Bunlardan birincisi; elde edilen gelir, elde edilen mamulün direkt ilk madde ve malzeme maliyetinden düşülebilir. ‹kinci olarak da; artıktan elde edilen gelir, ilgili olduğu mamullerin maliyetinden düşülebilir.

Bir mamulün bünyesinde yer alan ilk madde ve malzemelerde kırılma, azalma, çekme, kısalma, buharlaşma ve benzeri değişiklikler nedeniyle meydana gelen ve miktar azalması şeklinde ortaya çıkan fire, bu yönü ile miktar azaltıcı, maliyet artırıcı bir unsur olarak değerlendirilebilir. Buna göre, üretim sürecine giren ilk madde ve malzemenin; çekme, buharlaşma, eksilme gibi nedenlerle kaybettiği miktar ya da ölçülebilir bir satış değerine sahip olmayan artık haline, fire denir.

Üretim kayıplarına neden olan etkenler;

• Malzeme ile,
• İnsan unsuru ile,
• Üretim, ölçme yöntemleri, makine ve teçhizat ve enerji ile,
• Yönetim ile ilgilidir.