MALİYE POLİTİKASI II

Bütçe dengesine emanetler ile avanslarda meydana gelen net değişim eklendiğinde Bütçe Nakit Dengesine ulaşılır. Bütçe Nakit Dengesi = Bütçe Gelirleri – Bütçe Giderleri +/- Emanetler +/- Avanslar 

biçiminde ifade edilir.

Bütçe açıklarının reel etkileri olmayacağı ve ekonomik dengeyi etkilemeyeceğine ilişkin Ricardocu Denklik Yaklaşımın çeşitli varsayımları bulunmaktadır. Bunlar:
i. Bireylerin sonsuz bir yaşam süresine sahip olup, rasyonel ve ileri görüşlü olması,
ii. Sermaye piyasalarının etkin bir şekilde işlemesi, 

iii. Devlet ile bireylerin aynı faiz haddinden borçlanması,
iv. Vergilerin ertelenmesinin hane halkları itibariyle kaynakları yeniden dağıtmaması,
v. Tüm vergilerin saptırıcı bir etki oluşturmayan götürü nitelikte olması
şeklindedir.

Bütçe açıklarının iç borçlanma yerine dış borçlanma ile finansmanı durumunda ödemeler dengesi üzerinde de birtakım etkiler meydana gelebilmektedir. Nihayetinde bütçe açığı nedeniyle dış borçlanma yapılır ise kısa dönemde ülkeye net sermaye girişi olacak iken, borcun geri ödenmesinde ise bu kez tam tersine sermaye çıkışı meydana gelecektir. Dış borçlanma nedeniyle kısa dönemdeki net sermaye girişi ülke parasının değerlenmesini beraberinde getirecektir. Bu durum ithal ürünlerin göreli olarak daha ucuz hâle gelmesi ile ithalatı artırırken, ihracatı ise olumsuz yönde etkileyecek, ödemeler bilançosunun açık vermesine yol açacaktır. Bütçe açıklarının finansmanı sürecinde kullanılan dış borçların geri ödenebilmesi için döviz girişini artıracak tedbirler alınması gerekmektedir. Bu kapsamda ithalat kısılmalı ih racat ise artırılmalıdır. Yapılan dış borçlanma nedeniyle borç servisi için ihtiyaç duyulacak yabancı kaynaklar dış ticaret fazlası verilmesini zorunlu kılmaktadır.

Bütçe açıklarının finansmanı için devlet pasif ya da aktif senyoraj ile elde ettiği gelirleri kullanabilir. Ancak para arzını artırarak yani enflasyona göz yumarak elde edilecek gelirlerde üst sınır söz konusudur. Sürekli ve öngörülemez fiyat artışları belirli bir seviyenin üzerine ulaştığında özellikle tarhiyat ve tahsilat arasındaki sürede tahsil edilen vergi gelirlerinin reel değerinin enflasyon nedeniyle yıpranmasına neden olmaktadır. Bu durum ise kamu finansal gereksiniminin artmasını beraberinde getirmekte olup, bu husus Olivera- Tanzi etkisi olarak anılmaktadır.

Geleneksel Keynesyen Yaklaşım, Klasik ve Neoklasiklerin aksine bütçe açıklarının özel yatırımlar üzerinde dışlama etkisi oluşturmayacağını ileri sürer. Bunun nedeni bütçe açıkları ile oluşacak toplam talep artışının, yatırımcıların kar beklentilerini dolayısıyla özel yatırımları da artıracak olmasıdır.

Bütçe dengesinin ekonomik yansımaları değerlendirilirken faiz ödemelerinin enflasyon karşısındaki değer kaybı da dikkate alınmalıdır. Bu kapsamda operasyonel bütçe dengesi, bütçe giderlerinden tüm faiz ödemelerinin değil, enflasyon etkisi arındırılmış reel faiz ödemelerinin çıkarılması ile elde edilmektedir. Özellikle enflasyonist sürecin yaşandığı ülkelerde yüksek enflasyon faiz ödemelerini aşındırmaktadır. Bu çerçevede operasyonel bütçe dengesinin hesaplanmasında faiz ödemelerinin enflasyondan etkilenmeyen reel kısmı dikkate alınmaktadır. Operasyonel bütçe dengesinin hesaplanmasında;
Operasyonel Denge = Birincil Bütçe Dengesi + Reel Faiz Ödemeleri ya da
Operasyonel Denge = Toplam Bütçe Gelirleri – [Toplam Bütçe Giderleri – Reel Faiz Ödemeleri]
Formülleri kullanılmaktadır.

Gelişmekte olan ülkelerin sermaye piyasalarının yeterince gelişmemiş olması bütçe açığının finansmanında borçlanma enstrümanlarından yararlanmalarını engellemektedir. Bu nedenle daha çok Merkez Bankası kaynaklarına başvurulması adeta zorunlu hâle gelmektedir. Bütçe açığının emisyon ile karşılanması, fiyatlar genel düzeyinin yükselmesine ve paranın satın alma gücünde azalmaya neden olmaktadır. Paranın satın alma gücündeki söz konusu azalma gelişmekte ve az gelişmiş ülkelerde enflasyon vergisi olarak adlandırılmaktadır. Nihayetinde enflasyonun ortaya çıkış nedeni bütçe açığının kapatılması sürecinde para arzının artırılması doğrultusunda geliştirilen irade olup bu irade tıpkı yeni bir vergi gibi bireylerin satın alma gücünü (enflasyon nedeniyle) azaltmaktadır.

Klasik Liberal Yaklaşıma göre devlet, ekonomik yaşamda mümkün olduğu kadar minimal düzeyde rol almalıdır. Piyasa mekanizmasına ekonomik ya da sosyal amaçlı bir müdahale gerçekleştirilmediği takdirde, kaynakların tam ve etkin kullanımı ya da adil paylaşımı görünmez el tarafından sağlanacaktır. Bu kapsamda piyasadaki istikrarsızlıklar geçici olup, fiyat mekanizması söz konusu dengesizlikleri gidermektedir. Devleti zorunlu bir fena olarak betimleyen Klasik Liberal Yaklaşım, devletin bütçesinde yer alan harcamalar ile sadece savunma, diplomasi, adalet ya da iç güvenlik gibi kamusal hizmetlerin gerçekleştirilmesini ve harcamaların bu hizmet alanlarıyla sınırlı olacak şekilde minimum düzeyde tutulması gerektiğini savunmaktadır. Ayrıca mümkün olduğu kadar sınırlandırılan harcamalar vergi gibi olağan kamu kaynaklarıyla karşılanmalı ve gelirler ile giderler mutlaka birbirine denk olmalıdır. Klasik Liberal Yaklaşıma göre ne kadar az kamu harcaması yapılırsa o kadar az gelir ihtiyacı doğacaktır. Bütçenin denk olarak bağlanması hâlinde bu etkileşim her hâlükârda devam edecek, devlet ekonomik yapı üzerinde olumsuz etkiler meydana getiremeyecektir. Bütçenin mutlak denkliği haricinde açık ya da fazla vermesi tam istihdamda olan ekonomide olumsuz etkiler meydana getirecektir. Örneğin; bütçe açıkları devletin mali ve parasal dengesinin bozulmasına, ekonomik istikrarsızlıkların doğmasına neden olacaktır. Klasik Yaklaşıma göre istikrarlı bir ekonomi için devletin borçlanmadan mutlak suretle kaçınması gerekir.

Bütçe açıkları Merkez Bankasından gerçekleştirilecek borçlanma ile de finanse edilebilir. Merkez Bankası para arzını artırarak yani emisyon ile bütçe açığını karşılayabilmektedir. Para basma hakkını elinde bulunduran devlet, bu yöntem ile senyoraj geliri elde etmektedir. Hükümranlık hakkının bir sonucu olan senyoraj geliri, devletin emisyon tekelini elinde bulundurması ile elde ettiği reel geliri yansıtmaktadır. Burada, para basımı ile paranın nominal değeri (itibari değeri) ile baskı maliyeti arasındaki fark kadar gelir elde edilmektedir.

Kronik hâle gelen bütçe açıkları, uzun dönemde ekonomide güven ortamının terkedilmesine, faiz hadlerinin yükselmesine, ekonomik istikrar ile büyüme sürecinin sekteye uğramasına neden olmaktadır. Her ne kadar bütçe açıklarına durgunluk dönemlerinde iktisadi hayattaki ve toplam talepteki daralmayı telafi etmek amacıyla etkin şekilde başvurulsa da aşırı istihdam ve konjonktürün genişleme evrelerinde enflasyonist bir sürecin hızlandırıcı belirleyeni olacağı ortadadır. Kronikleşen bütçe açıkları uzun dönemde vergi yükünün artmasını, büyüme hızının yavaşlamasını, gelir dağılımının bozulmasını ve hayat standartlarının düşmesini beraberinde getirmektedir.

Geleneksel Bütçe Açığı/Fazlası = Toplam Bütçe Gelirleri – Toplam Bütçe Giderleri şeklinde hesaplanmaktadır. buna göre; 130 milyar ₺ - 150 milyar ₺ = -20 milyar ₺ olur.

Birincil (Faiz Dışı) Bütçe Dengesi = Toplam Bütçe Gelirleri – (Toplam Bütçe Giderleri-
Faiz Giderleri)

= 45 milyar ₺ - (80 milyar ₺ - 30 milyar ₺)

= - 5 milyar ₺

Operasyonel bütçe dengesi,
bütçe giderlerinden tüm faiz ödemelerinin değil, enflasyon etkisi arındırılmış reel faiz
ödemelerinin çıkarılması ile elde edilmektedir.

Operasyonel Denge = Birincil Bütçe Dengesi + Reel Faiz Ödemeleri  formülüyle hesaplanmaktadır.

= 25 milyar ₺ + 10 milyar ₺

= 35 milyar ₺

Kamu harcamaları ile tam istihdam millî gelir düzeyindeki
vergiler arasındaki fark ise tam istihdam bütçe dengesi olarak adlandırılmaktadır.
Tam istihdam düzeyinde bütçe fazlası verilmesi hâlinde maliye politikası daraltıcı
etkiler meydana getirmektedir. Aksine tam istihdam denge millî gelir düzeyinde bütçenin
açık vermesi ise maliye politikasının genişletici etkiler oluşturduğunu gösterir. Maliye politikalarının etkileri cari bütçe dengesinden ziyade tam istihdam bütçe dengesi esas alınarak gerçekleştirilmelidir.

Devresel (konjonktürel) bütçe dengesi fiilî (gerçekleşen) bütçe dengesi ile
yapısal bütçe dengesi arasındaki farktan oluşmaktadır.

Klasik Liberal Yaklaşıma göre ne kadar az kamu harcaması yapılırsa
o kadar az gelir ihtiyacı doğacaktır. Bütçenin denk olarak bağlanması hâlinde bu
etkileşim her hâlükârda devam edecek, devlet ekonomik yapı üzerinde olumsuz etkiler
meydana getiremeyecektir. Bütçenin mutlak denkliği haricinde açık ya da fazla vermesi tam istihdamda olan ekonomide olumsuz etkiler meydana getirecektir. Bir bütçenin denk sayılabilmesi, yapılan harcamaların ancak devletin normal gelirleri (vergiler, harçlar ya da mülk ve teşebbüs gelirleri gibi) ile karşılanması hâlinde geçerli olabilir. Bu kapsamda borçlanma ile gelir sağlanması ve normal gelirler ile finanse edilemeyen harcamaların bu yolla karşılanması gelecek dönemlerde faiz yükü doğuracak, harcamaların şişmesine neden olacaktır. Dolayısıyla borçlanma, bütçe açığına neden olan ve harcamaları artıran temel faktörlerden biridir.

Neoklasik Yaklaşıma göre bütçe açıkları, vergi yükünün gelecek nesiller üzerine aktarılmasına, özel kesimce gerçekleştirilen sermaye birikimi ve yatırımların olumsuz etkilenmesine yani dışlanmasına neden olacaktır.

Enflasyon Vergisi: Bütçe açıklarının para basımı ile finanse
edilmesi sonrasında yaşanan enflasyonun paranın satın alma
gücünü düşürmesi nedeniyle bireylerin yaşam standartlarının
tıpkı devlete vergi vermeleri gibi azalmasıdır.

Enflasyonist süreçte gecikmeli olarak tahsil edilen vergilerin reel olarak azalacağını, bu nedenle devletin enflasyonist süreçte gelir elde edebilmesinin bir sınırı olacağını ileri süren görüş Olivera-Tanzi etkisidir.