Kamu Bütçe Dengesi ve Maliye Politikası

Merkezî yönetim bütçesi içerisinde yer alan kurum ve kuruluşlar, mahalli idareler, sosyal güvenlik kuruluşları, genel sağlık sigortası, fonlar, döner sermayeler ve İşsizlik Sigortası Fonu ve KİT’leri kapsamaktadır.

Merkezî Yönetim Bütçesi genel bütçe, özel bütçe ve düzenleyici-denetleyici kuruluş bütçelerinden oluşmaktadır.

Merkezî Yönetim Bütçesi, gelecek bir yıllık dönemde devlet tarafından gerçekleştirilecek harcamalar ile bu harcamaların finansmanı sürecinde kullanılacak kaynakların tür ve tutarını alt kalemleri itibarıyla detaylandırmakta, yasama organının hükûmete belirli bir süreliğine yetki vermesiyle uygulanabilmektedir.

Bütçe dengesi, harcamalar ve vergi gelirleri arasındaki fark ile hesaplanmaktadır. Bu kapsamda;

Bütçe Denkliği => Vergi Gelirleri = Harcamalar,

Bütçe Açığı => Vergi Gelirleri < Harcamalar

Bütçe Fazlası => Vergi Gelirleri > Harcamalar, şeklinde kamu gelirleri ile kamu harcamalarının düzeylerine göre üç farklı bütçe dengesi ile karşı karşıya kalınabilmektedir.

Bütçe açığı genel olarak ekonomi üzerinde genişletici (enflasyonist) bir etki oluşturacak iken, bütçe fazlası ise tam aksine daraltıcı (deflasyonist) etkiler oluşturacaktır. 

Bütçe Nakit Dengesi = Bütçe Gelirleri – Bütçe Giderleri +/- Emanetler +/- Avanslar

Geleneksel Bütçe Açığı/Fazlası = Toplam Bütçe Gelirleri – Toplam Bütçe Giderleri eşitliği ile hesaplanmaktadır. 2019 yılına ait geleneksel bütçe dengesi = 750 Milyar TL - 850 Milyar TL = - 100 Milyar TL (Geleneksel bütçe açığı)

Birincil (Faiz Dışı) Bütçe Dengesi = Toplam Bütçe Gelirleri – (Toplam Bütçe Giderleri - Faiz Giderleri) şeklinde hesaplanmaktadır. 2019 yılına ait birincil bütçe dengesi = 750 Milyar TL - (850 Milyar TL - 120 Milyar TL) = 20 Milyar TL (Birincil Fazla) söz konusudur.

1. Operasyonel Bütçe Dengesi, bütçe giderlerinden enflasyon etkisi arındırılmış reel faiz ödemelerinin çıkarılması ile elde edilmektedir.
2. Tam İstihdam (Yapısal) Bütçe Dengesi, kamu harcamaları ile tam istihdam millî gelir düzeyindeki vergiler arasındaki farkı göstermektedir.
3. Konjonktürel Bütçe Dengesi, gerçekleşen bütçe dengesi ile
   yapısal (tam istihdam) bütçe dengesi arasındaki farktır.

Klasik Liberal Yaklaşıma göre devlet,

• ekonomik yaşamda mümkün olduğu kadar minimal
  düzeyde rol almalı,
• devletin bütçesinde yer alan harcamalar ile sadece savunma, diplomasi, adalet ya da iç güvenlik gibi kamusal hizmetlerin gerçekleştirilmesini ve harcamaların bu hizmet alanlarıyla sınırlı olacak şekilde minimum düzeyde tutulması gereklidir,
• mümkün olduğu kadar sınırlandırılan harcamalar vergi gibi olağan kamu kaynaklarıyla karşılanmalı ve gelirler ile giderler mutlaka birbirine denk olmalıdır.

Neoklasik Yaklaşıma göre bütçe açıkları, vergi yükünün gelecek nesiller üzerine aktarılmasına, özel kesimce gerçekleştirilen sermaye birikimi ve yatırımların olumsuz etkilenmesine yani dışlanmasına neden olacaktır.

Bütçe açıklarının reel etkileri olmayacağı ve ekonomik dengeyi etkilemeyeceğine ilişkin Ricardocu Denklik Yaklaşımın çeşitli varsayımları bulunmaktadır. Bunlar:

• Bireylerin sonsuz bir yaşam süresine sahip olup, rasyonel ve ileri görüşlü olması,
• Sermaye piyasalarının etkin bir şekilde işlemesi,
• Devlet ile bireylerin aynı faiz haddinden borçlanması,
• Vergilerin ertelenmesinin hane halkları itibariyle kaynakları yeniden dağıtmaması,
• Tüm vergilerin saptırıcı bir etki oluşturmayan götürü nitelikte olması şeklindedir.

Enflasyon Vergisi: Bütçe açıklarının para basımı ile finanse edilmesi sonrasında yaşanan enflasyonun paranın satın alma gücünü düşürmesi nedeniyle bireylerin yaşam standartlarının tıpkı devlete vergi vermeleri gibi azalmasıdır.

Bütçe açığı ekonomide çarpan etkisi oluşturarak tüketim ve istihdamın artmasına neden olacak iken, toplam talepte meydana gelecek artış ise hızlandıran etkisiyle yatırımlar üzerinde genişletici etki oluşturacaktır. Eksik istihdamdaki bir ekonomide bütçe açığı nedeniyle meydana gelecek parasal genişleme mal ve hizmetlere olan talebi daha da artırarak, girişimcileri üretimi artırmaya yönlendirebilir.

Devalüasyon: Sabit kur sistemlerinde ödemeler dengesi açık veren ülkeye ait resmî para biriminin diğer ülke para birimleri karşısında alınan bir kararla düşürülmesidir.

İç Borçlanma Kaynakları: Özel kişi ve kurumlar, ticari bankalar,
sosyal güvenlik kurumları, kamu iktisadi teşebbüsleri, sigorta şirketleri, Merkez Bankası.

Senyoraj, devletin hükümranlık hakkı gereği para basma sürecinden, paranın üretim maliyeti ile üzerinde yazılı itibari değer arasındaki fark kadar elde ettiği gelirdir.

Pasif Senyoraj, bir ekonomide reel ekonomik büyüme ve reel para talebi nedeniyle devletin emisyondan elde ettiği gelirdir.
Aktif Senyoraj (Enflasyon Vergisi), para arzındaki artışın enflasyona ve bireylerin satın alma güçlerinin azalmasına neden olmasıdır.

Olivera-Tanzi Etkisi, enflasyonist süreçte gecikmeli olarak tahsil edilen vergilerin reel olarak azalacağını, bu nedenle devletin enflasyonist süreçte gelir elde edebilmesinin bir sınırı olacağını ileri süren görüş.

Artan kamu iç borçlanması faiz oranları üzerinde baskı oluşturarak özel sektör yatırımlarını da dışlamaktadır. Nitekim bütçe açığının finansmanı için fon piyasalarında özel kesim ile rekabet eden hükûmet, faiz oranlarının yukarı doğru tırmanmasına neden olmaktadır. Artan faiz hadleri ise özel firmaların yatırım amaçlı kredi almalarını engelleyerek daha az yatırım yapmalarını beraberinde getirecektir. Dışlama etkisi olarak değerlendirilen bu durum ekonomik büyümenin yavaşlamasına da neden olmaktadır.

Yapısalcı Yaklaşım, hükümetlerin kronik bütçe açıklarıyla karşı karşıya kalmalarının altında siyasal, yapısal ve ekonomik problemlerin bulunduğunu ileri sürer.