MALİYE POLİTİKASI II - Deneme Sınavı - 5

Mal ve hizmet piyasalarında fiyatlar genel düzeyinin sürekli artışı belli bir sınırın üstünde oluşursa buna enflasyon krizi denir. İş gücü piyasasındaki işsizlik oranının kabul edilebilir (doğal işsizlik oranı) düzeylerin üstüne çıkması hâlinde de işsizlik krizleri oluşur. Resesyon krizleri ise fiyatlar genel düzeyindeki artışların sonucu oluşan büyüme daralmalarına bağlı krizlerdir.

Ekonomi tarihinde ilk reel sektör krizi, 1970’li yıllarda yaşanmış olup; bu kriz literatüre “stagflasyon krizi” şeklinde girmiştir. Söz konusu dönemde petrol fiyatlarının hızla yükselmesi, petrol ithal eden ülkelerin üretim maliyetlerini artırmış ve dolayısıyla mal piyasasındaki fiyatlar da buna eşlik etmiştir.

Finansal krizler, finansal piyasalardaki istikrarsızlığın kontrol edilemez bir seviyeye ulaşması, etkilerinin geniş bir alana yayılması ve sonuç olarak piyasaların işlevlerini yerine getirememesi şeklinde de ifade edilebilir.  Finansal krizler, aynı zamanda asimetrik bilginin yol açtığı ters seçim ve ahlaki tehlike sorunlarının daha kötüye gitmesi şeklinde de nitelendirilebilir.

Ahlaki Tehlike: Sözleşmenin taraflarından birisinin, diğer
taraf aleyhine sözleşmeden yararlanacak biçimde, davranışını
değiştirmesi durumunda ortaya çıkan sorun. Örneğin yangına karşı
evini sigorta eden eve sahibinin yangını önlemede daha az dikkatli
davranması, sağlık sigortası olan bir kimsenin ilaç kullanımı konusunda savurganca hareket etmesi gibi.

İyi bir borç yönetiminin temel amaçları; kamu dışı sektörlerden kamu kesiminin borçlanma gereği kadar finansman sağlanması, uzun vadede risk primi ile birlikte borçlanma
maliyetlerinin en aza indirilmesi ve ülkede uygulanan para politikasıyla uyumlu bir borçlanma programı hazırlanıp hayata geçirilmesi şeklinde sıralanmaktadır.

Bankacılıkvkrizlerine yol açan temel faktörler şu şekilde sıralanabilir;
• Zayıf piyasa disiplini
• Sınırlı açıklama
• Zayıf kurumsal yönetim
• Yetersiz denetim
• Yurt dışından sınırlı giriş dahil olmak üzere, finansal sistemde büyük devlet mülkiyeti ve sınırlı rekabet
• Çeşitlendirilmemiş finansal sistem (örneğin; bankaların finansal sistem içerisinde
baskın rol oynaması)
• Politika çarpıklıkları

Bu modelde, birinci nesil kriz modelinin aksine krizler tahmin edilemezler ve bulaşıcı olarak kabul edilirler. İkinci nesil kriz modelleri “bankacılık krizi” ve “döviz krizi” şeklinde ortaya çıkarlar.

Birinci ve ikinci nesil kriz türlerinin farklar şu şekildedir:
• Birinci nesil modellerde krizler devlet politikasının bir sonucu iken ikinci nesil modellerde devletin böyle bir sorumluluğu yoktur. Ulusal paraya yönelik olarak kendiliğinden oluşan spekülatif saldırılar kriz yaratabilir.
• Birinci nesil modellerde deterministik nitelik taşıyan krizlerin bu özelliği ikinci nesil modellerde yoktur. Yani, ikinci nesil modellerde kriz, kaçınılmaz değildir.

Ahlaki tehlike ve aşırı yükselen varlık fiyatlarının aniden çökmesi, Asya krizinin en önemli nedenleri arasında gösterilirken; Asya ekonomilerinde ortaya çıkan sorunların temelinde finansal aracılar yer almaktadır. Ekonomide aktif rol oynayan finansal aracılar, genel olarak döviz cinsinden kısa vadeli borçlanıp; daha sonra sağlamış oldukları fonları spekülatif/riskli yatırımları finanse etmek amacıyla borç vermektedirler. Üstelik söz konusu aracılar, kendi sermayelerini kullanmamakta, piyasaya giriş için herhangi bir bedel ödememekte ve sadece kira geliri elde etmeye çalışırken; aynı zamanda onların yükümlülükleri hükûmetler tarafından garanti altına alınmaktadır. Bu kapsamda herhangi bir risk üstlenmeyen finansal aracıların yeterince denetlenmemesi, bölgede ahlaki açıdan ciddi bir tehlikeye yol açarak, piyasada aşırı yatırıma ve varlıkların değerinden daha yüksek fiyatlandırılmasına neden olmuştur.

Ekonomik krizle mücadele etmek için hazırlanan optimum mali paket hızlı, büyük, kalıcı, çeşitlendirilmiş, koşullu, kolektif ve sürdürülebilir olmalıdır. Hızlı olmalıdır çünkü anında eyleme geçilmesi gerekmektedir. Yeterince büyük olmalıdır çünkü talepteki mevcut ve beklenen düşüş son derece büyük olabilmektedir. Kalıcı etkiye sahip olmalıdır çünkü ekonomik durgunluk krizin ardından uzun bir süre devam etmektedir. Çeşitlendirilmiş bir içeriğe sahip olmalıdır çünkü ekonomik krize yol açan pek çok belirsiz etken
bulunmaktadır. Koşullu olmalıdır çünkü ekonomik aktörler karar alıcıların ekonomik kriz koşulları ortaya çıktığında müdahalede bulunacaklarından ve tekrar bir “Büyük Buhran”  aşanmayacağından emin olmalıdır. Kolektif olmalıdır çünkü mali durumu uygun olan her ülke katkıda bulunmalıdır.

Birinci nesil modeller, 1973-1982 yılları arasında Meksika ve diğer Latin Amerika ülkelerinde ortaya çıkan krizleri açıklamaya yönelik olarak geliştirilmiştir.

Merkezî yönetimin yararları;
• Güçlü bir devlet yönetimine olanak sağlaması,
• Bölgeler arasında eşitliği sağlamaya yardımcı olması,
• Kamu hizmetlerinin tek elden sunulması,
• Bu hizmetlerin yürütülmesi için gerekli planlamanın merkezden yapılması,
• Ulusal birliği sağlaması ve güçlendirmesi, hizmetlerin daha rasyonel, daha planlı bir şekilde yürütülebilmesi,
• Mali denetimin daha kolay olması ve kamu görevlilerinin yerel etkilerden uzak kalıp baskılara karşı tarafsızlıklarını koruyabilmeleridir.

Merkezî yönetimin sakıncaları:
• Bürokrasi ve kırtasiyeciliğe yol açması,
• Devletin taşra teşkilatı ve merkez arasında sürekli uzun yazışmaların yapılması,
• Hizmetlerin yerel ihtiyaçlara göre yürütülmesinin güç olması,
• Demokratik ilkelere uygun olmaması,
• Görevlilerin yerel halkın taleplerini dikkate almamaları,
• Yerel halkın doğrudan kendini ilgilendiren işlere dâhil olamamasıdır.

Hizmet yerinden yönetim; belli bir alana bağlı olmadan, hizmetlerin birden fazla mahalli kuruluşu içine alan belirli kamu hizmetlerinin merkezin dışında bağımsız
örgütlere bırakılmasını ifade etmektedir.

Üniversiteler, TRT, Kamu İktisadi Teşebbüsleri,
Ticaret ve Sanayi Odaları ile Barolar hizmet yerinden yönetim örneklerinden bazılarıdır. Coğrafi ya da mahalli yerinden yönetimler ise hizmetin değil; alanın, yerin önem taşıdığı bir yönetim biçimi olarak belirli bir alanda kurulmaktadır. Yerel yönetimler, coğrafi yerinden yönetim ilkesinin sonucudur.

Yerel yönetimlere harcama sorumluluklarının tahsisi mali yerelleşmenin ilk aşamasını oluşturmaktadır. Burada hangi hizmetin hangi yönetim düzeyince etkin bir biçimde yerine
getirileceğinin saptanması gerekmektedir. Harcama sorumluluklarının paylaşımında standart bir çözüm bulunmamaktadır. Uygulamada kimin hangi hizmeti üstleneceği, ekonomik kıstaslardan çok tercihlerin yapıldığı ülkedeki bazı tarihî ve politik faktörlerce belirlenmektedir. Uygulamada kamu harcama sorumlulukları genellikle çok boyutludur. Çeşitli yönetim düzeyleri söz konusu bir hizmetin sunumuna çeşitli şekillerde katılabilmektedirler. Harcama sorumlulukları her bir yönetim düzeyi için hesap verebilirliği arttırmak ve yetki çatışmasını önlemek için mümkün olduğunca açık tanımlanmalıdır.

Vergi politikalarının yerelleşmesinde göz önünde bulundurulması gereken bazı kriterler bulunmaktadır;

• Yerel yönetimler bölgeler arası en az mobiliteye sahip vergi tabanlarını vergilendirmelidir.
• Gelir vergileri küresel matrahı en etkin biçimde kapsayan yönetim düzeyince uygulanmalıdır.
• Gelirin yeniden dağılımını hedefleyen artan oranlı vergiler merkezî yönetimce uygulanmalıdır.
• İstikrar sağlamaya yönelik vergiler merkezî yönetimce alınmalı ve yerel vergiler dönemsel olarak istikrarlı olmalıdır.
• Bölgesel olarak eşit olmayan bir biçimde dağılmış vergi tabanları merkezî yönetimce vergilendirilmelidir.
• Faydalanma vergileri ve kullanıcı harçları tüm düzeyler için uygundur.

Merkezî yönetimle yerel yönetimler arasında ve bazen de yerel yönetimlerin birbirleri arasında meydana gelen dengesizliklerin giderilmesi, mali denkleştirme veya mali tevzin olarak adlandırılmaktadır.

Musgrave’e göre “mali yerelleşmenin özünü oluşturan tahsis fonksiyonunu, politikaların eyaletler arasında vatandaşların
tercihlerine göre farklılaştırılması oluşturmaktadır.”

Tiebout’un geliştirdiği modele göre farklı düzeylerde kamusal hizmet ve vergi bileşimleri sunan farklı yerel yönetimler bulunmaktadır. Bireyler tüm yerel yönetimlerdeki hizmet bileşimleri ve vergi fiyatı hakkında tam bilgiye sahiptirler. Bireysel hareketlilik sayesinde kolayca ayaklarıyla oylama yaparak bu rekabet eden topluluklar içerisinde ikamet edecekleri yeri seçerek bireysel tercihlerini ortaya koyarlar. Böylelikle kamu kaynaklarının etkin tahsisi bireylerin tercihleriyle sağlanmış olacaktır.

Mali yerelleşme ile harcama politikaları, vergi politikaları, idarelerarası mali denkleştirme politikaları ve borçlanma politikaları olarak maliye politikalarının dört bileşeninde yerelleşmeden bahsedilmektedir.