MALİYE POLİTİKASI I

Ekonomik kalkınma, gelişmekte olan ülkelerde güncelliğini korumakta ve piyasa ekonomisi, kalkınma sürecinin ekonomik ve toplumsal ihtiyaçlarını karşılamada yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle de kalkınmanın hızlandırılmasında kamu gelirleri ve kamu harcamalarının miktar ve bileşimi ile şekillenen maliye politikaları önemli işlevler üstlenmektedir. Kamu kesimi, söz konusu yetersizlikleri gidererek piyasa ekonomisini de sürece dâhil etmenin yollarını ararken sektörel teşvik politikalarından yararlanmaktadır. Sektörel maliye politikalarında önemli bir yere sahip olan teşvik politikaları, devlet tarafından desteklenmesi öngörülen faaliyetlerin kısmen ya da tamamen kamu kaynaklarıyla finanse
edilmesi biçiminde tanımlanabilir.

Uluslararası ticaret koşullarındaki dönüşüm ve yeni koşulların teşvik politikalarına yansıma sürecinde temel belirleyicilerden birisi, küreselleşmenin, artan bir hızla bir çok sektörü etkilemesidir. 1980’lerde ortaya çıkan küreselleşme kavramı, 1990’lı yıllara gelindiğinde hemen her alanda kullanılan bir kavram olmuştur. Ekonomik temelde küreselleşme olgusu, genel olarak, ülkeler arasında mal ve hizmet ile sermaye hareketliliğindeki artış olarak tanımlanabilir. Küreselleşme sürecinde ülkeler arasında emek, mal, hizmet ve sermayenin yoğun ve hızlı dolaşımı söz konusu olurken uluslararası ticaret hacminde ve doğrudan yabancı sermaye hareketlerinde önemli artışlar yaşanmıştır.

Bir ülkede bölgeler arasındaki ekonomik ve sosyal gelişmişlik farkları, bölgesel dengesizlik
olarak tanımlanabilir. Hemen hemen tüm ülkelerde farklı yoğunlulukta da olsa, bölgeler
arasında bir takım dengesizlikler bulunmaktadır. Ancak gelişmekte olan ülkelerde, gelişmiş ülkelere oranla bölgesel dengesizliklerin çok daha yoğun olarak yaşandığı açıktır.
Bölgesel dengesizlikler değişik nedenlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu dengesizliklerin ortaya çıkışında bölgeler arasındaki coğrafi, tarihsel, kültürel, ekonomik ve sosyal
farklılıklar belirleyici olmaktadır

Bölgesel dengesizliklerle mücadelede merkezî yönetim ise daha çok belirli bir bölgede
gerçekleştirilen ancak etkileri tüm ekonomik yapıyı kapsayan büyük altyapı yatırımlarını
üstlenmektedirler. Bilindiği gibi bu tür harcamalar uzun süreli yararlar ortaya çıkarırken
yararın etki alanı da bir bölgeyle sınırlı kalmamaktadır. Bölgeler itibarıyla ekonomik ve
sosyal gelişmişlik farklarının saptanması, bunlarla mücadelede kaynak, yetki ve sorumluluk dağılımının idareler arasında bölüşümü, kalkınma programlarının makroekonomik
çerçevesinin belirlenmesi gibi konular da yine merkezî yönetimin öncülüğünde kurgusu
yapılan ve uygulamaya konulan hususlardır.

Vergisel Teşvikler
Aşağıda, sektörel ve bölgesel teşvik araçlarından vergiler ve kamu harcamaları incelenmektedir. Vergisel teşvikler kapsamında kullanılan başlıca teşvik araçları; yatırım indirimi, hızlandırılmış amortisman, vergi indirimi ve muafiyeti, vergi tatili, indirilmiş gelir ve
kurumlar vergisi alt başlıklarıyla ele alınabilir.

Yatırımların teşvik edilmesi sürecinde amortisman rejiminin niteliği, diğer bir deyişle
amortisman tutarının nasıl bir yöntemle düşüleceği ve ne kadarlık bir süre içerisinde eritileceği önem arz etmektedir. Normal amortisman yöntemlerinde, amortismana tabi sermaye mallarının maliyet bedelleri, tahmini faydalı ömürleri boyunca eşit tutarlar hâlinde
gidere dönüştürülerek yok edilir. Buna göre her yıl ayrılan amortisman tutarı eşit olmaktadır. Özel kesim yatırımları için çok daha uyarıcı olan kimi amortisman yöntemlerinde
ise ilk yıllarda fazla tutarda amortisman ayrılmakta, sonraki yıllarda ise ayrılan amortisman tutarları azalmaktadır. Buna göre, yatırımların teşvikinde, hızlandırılmış amortisman yönteminin ayrı bir yeri vardır. Hızlandırılmış amortisman yönteminde, işletmelerin
amortismana tabi mallara yapmış oldukları harcamalar çok daha kısa sürede amorti edilerek işletme kârından düşülmektedir. Amortisman ayırma süresi genellikle ilgili sermaye
malının fiziksel ömründen kısa olmakla birlikte bir yıldan daha uzundur

Vergi istisna ve muafiyeti ile sektörel yapının gereklerine ve bölgesel dengesizliklerin
niteliğine göre, bazı vergi mükellefleri ile bazı vergi konularına vergisel ayrıcalıklar sağlanmaktadır. Vergi istisnasında, vergi yasalarına göre vergilendirilmesi gereken vergi konuları, aynı veya diğer vergi yasalarıyla kısmen ya da tamamen vergi dışı bırakılmaktadır.
Vergi muafiyetinde ise vergi yasalarına göre vergilendirilmesi gereken birey veya gruplar,
aynı veya diğer vergi yasalarıyla kısmen ya da tamamen vergi dışı bırakılmaktadır. Burada
özellikle üzerinde durulması gereken konu, her iki vergisel ayrıcalıkla da geri kalmış bölgelere ve gelişimi istenen sektörlere yatırımları çekebilmenin zorlanmasıdır. Vergi istisna
ve muafiyetlerinin ortaya çıkışı ve gelişiminde sosyal, ekonomik, mali, idari ve kültürel nitelikli birtakım ihtiyaçlar etkili olmuştur. Ancak söz konusu olan yatırımların arttırılması
ve bölgesel farklılıkların azaltılması ise vergi istisna ve muafiyetlerinin ekonomik temelde
hazırlandığını söylemek mümkündür.

İndirilmiş Gelir ve Kurumlar Vergisi
İndirilmiş gelir ve kurumlar vergisi uygulamalarında, farklı bölge veya sektörlerdeki belirli yatırımlara farklı gelir ve kurumlar vergisi oranlarının uygulanması söz konusu olmaktadır. Diğer bir deyişle ilgili işletmeler, belirli bölgelerdeki yatırımlar için daha düşük
oranda gelir ve kurumlar vergisine tabi olmaktadırlar. Diğer vergisel teşviklerde olduğu
gibi burada da amaç, belirlenmiş bölgelerde yatırım maliyetlerini düşürerek, yatırımların
kârlılığını arttırmaktır.

Gümrük vergisi muafiyeti ve KDV istisnası gibi uygulamalar yatırımların desteklenmesinde sık kullanılan vergi istisna ve muafiyetleridir. Burada teşvik belgesi kapsamında
ithal edilen makine, ekipman, ham madde ve diğer sermaye malları için indirimli gümrük
vergisi tarifesi ve KDV istisnası uygulamaları söz konusu olmaktadır. Özellikle gelişmekte
olan ülkelerde üretim hacminin önemli bir kısmının ithal girdilere bağlı olarak gerçekleşmesi, bu tür teşvik araçlarını çok daha önemli hâle getirmektedir. Söz konusu mallar aynı
zamanda dışsal tasarruf sağlayan niteliklere de sahip olduklarından, bunlar üzerinden
gerçekleştirilecek muafiyet ve istisnalar yatırım maliyetlerini çok daha etkin bir biçimde
düşürerek ilgili sektörlerin teşvikini kolaylaştıracaktır.

Devlet bazen de kamu iktisadi kuruluşlarıyla geri kalmış bölgelere doğrudan müdahale etmektedir. Bu tür yatırımlar, özellikle ilgili bölgelerdeki istihdam sorunlarının aşılmasında etkili olabilmektedir. Bilindiği gibi kamu iktisadi kuruluşları oluşturulurken bu
kuruluşların ekonomik kalkınmaya katkı sağlaması, özel sektörün başaramayacağı işleri
üstlenmesi, özel sektörün girmediği bölgelerde ve alanlarda yatırım yaparak özel sektöre öncülük etmesi gibi görevleri üstlenmesi öngörülmüştür. Kamu iktisadi kuruluşlarına
yüklenen bu görevlerin bölgesel dengesizliklerle mücadeleye doğrudan katkısı olabilmektedir. Şöyle ki kamu iktisadi kuruluşlarının üretim sürecinde gereksinim duyacakları diğer
mal ve hizmetlere olan talepleri, kamu iktisadi kuruluşlarınca üretilen ve dışsal tasarruf
sağlayan mal ve hizmetlerin uygun koşullarda arzı, özel kesimin ilgisini söz konusu bölgelere çekerek ilgili bölgelerin üretim potansiyellerini geliştirecektir. Bu noktada kamu
iktisadi kuruluşlarının piyasa işleyişi içinde ekonomik rasyonaliteye uygun hareket etmelerini beklemek doğru değildir. Çünkü bölgesel dengesizliklerle mücadelede ölçüt, işletme
kârından daha çok sosyal faydadır. Kamu iktisadi kuruluşlarının bir işletmeden çok kamu
ekonomi politikalarının bir aracı olarak örgütlenmeleri de bu doğrultuda gerçekleşmiştir.
Burada toplumsal beklentiler doğrultusunda, sosyal fayda arttığı ölçüde bölgesel farklılıkların azalacağı beklenmektedir.