MALİYE POLİTİKASI I

Uygulama gecikmesi, bir maliye politikası paketi için harekete geçme anı ile bu paketin uygulamaya başlanması arasındaki gecikmedir.

Tanıma gecikmesi, bir ekonomide herhangi bir sorunun ortaya çıkışı ile bir mali işlem için harekete geçme kararı arasındaki gecikmedir.

Otomatik istikrar sağlayıcılar, hiçbir iradi karara gerek kalmadan durgunluk döneminde bütçe açığı veya enflasyon döneminde bütçe fazlası yaratarak ekonomide istikrar sağlayan mekanizmalardır.

Vergilerin otomatik istikrara sahip olması için bir vergi sisteminde bazı özelliklerin bulunması gerekmektedir. Bu özelliklerin başında esnek bir vergi sisteminin yapılanmış olması gelir.

Maliye politikasının iki temel aracı olan kamu harcamaları ve vergilerin ekonomik istikrar sağlayıcı işlevi yüklenirler.

Bir vergi sisteminin esnek olduğunu söyleyebilmek için e >1 olması gerekir. Örneğin, e=1.5 olsun.  Buna göre gelirde meydana gelen %1’lik bir artış, vergi gelirlerini %1.5 oranında arttırmış olacaktır.

Baş vergileri en düşük esnekliğe sahip vergilerdir

Oransal tarifeli vergilerin esnekliği  vergi matrahının gayri safi milli hasıladaki değişikliklere karşı duyarlılığına bağlıdır.

Artan oranlı olarak düzenlenen kişisel gelir vergisi, esnekliği son derece yüksek olan bir vergi olarak belirtilebilir.

İradi Maliye Politikaları: Bir ekonomide talebi yönlendirmek veya istikrar sağlamak amacıyla siyasal otoritenin iradi kararlar almasıdır.

İradi politikalar, bir ekonomik sorunun ortaya çıkmasıyla gündeme geldiği için ekonomik tahminlerin doğruluğu büyük önem taşımaktadır. Uygulanacak maliye politikası, yapılan tahminlerin doğruluğuna ve konulan teşhislerin çerçevesine doğrudan bağlıdır.

Ekonomik tahminler doğru yapılsa bile bu doğru tahminin zamanında yapılması, iradi kararların zamanında alınması ve uygulanan ekonomik programın beklenen zamanda ve büyüklükte sonuç vermesi gerekir. Yukarıda değinildiği gibi bir ekonomik sorunun doğru tahmin edilmesi elbette önemlidir. Ancak bu ekonomik sorunun zamanında tahmin edilmesi de en az doğruluğu kadar önemlidir.

Daha önce belirtildiği gibi, ekonomik istikrar sağlamak için uygulanan politikaların her zaman iradi olarak alınan yasal ve idari kararlar olması gerekmez. Özellikle de tahminlerdeki yanılma ve gecikmeler sorunundan dolayı, iradi maliye politikaları yerine otomatik istikrar sağlayıcı mekanizmalar kullanılabilir. Otomatik istikrar sağlayıcılar, hiçbir iradi karara gerek kalmadan durgunluk döneminde bütçe açığı veya enflasyon döneminde bütçe fazlası yaratarak ekonomide istikrar sağlayan mekanizmalardır.

Maliye politikasının iki temel aracı olan kamu harcamaları ve vergilerin ekonomik istikrar sağlayıcı işlevi, bu araçların gelirdeki değişmelere karşılık ne kadar değiştiğine bağlıdır. Kamu harcamalarının talep arttırıcı özelliği olduğuna göre, durgunluk döneminde bu harcamaların artması, enflasyon döneminde ise bu harcamaların azalması gerekir. Tersine, vergiler özel sektör harcamalarını azalttığına göre durgunluk döneminde vergilerin azalması, enflasyon dönemlerinde ise vergilerin artması gerekir.

Kamu harcamalarının gelir düzeyine duyarlılığı daha az olduğundan istikrar sağlayıcı özelliği vergilerden daha düşüktür. Çünkü kamu harcamaları harcamacı kuruluşlara ayrılan ödeneklerle ve bu ödeneklerin siyasal süreçte onaylanması ile gerçekleşir. Her yılın sonunda, takip eden yılın ödeneklerinin belirlenmesi ile ortaya çıkan harcama kararları bu anlamda fazla esnek değildir. Daralma ve genişleme dönemleri ile bağlantılı olarak artan ve azalan harcama kalemleri çok sınırlı olmakla beraber işsizlik tazminatı ve tarıma verilen destekler bir ölçüde otomatik istikrar işlevi görebilir.

Vergilerin otomatik istikrar sağlayıcı fonksiyonu gayri safi milli hasıladaki değişiklikler karşısında vergi hasılatında meydana gelen değişikliklere göre ortaya çıkmaktadır. Vergilerin otomatik istikrara sahip olması için bir vergi sisteminde bazı özelliklerin bulunması gerekmektedir. Bu özelliklerin başında esnek bir vergi sisteminin yapılanmış olması gelir. Gelire bağlı olarak ortaya çıkan vergi hasılatı, esnek bir vergi yapısında gelir artarken, daha çok artarak aşırı genişlemenin etkisini bastıran bir işlev görür. Gelir azalırken de daha çok azalarak aşırı daralmayı önler.

Verginin esneklik değeri sıfır veya daha büyük olabilir. Gelir düzeyinde bir artış olduğu zaman vergi hasılatında bir artış olmuyorsa esneklik değeri sıfır olacaktır. Eğer, vergi hasılatındaki yüzde artış gelir düzeyindeki yüzde artışa eşitse verginin esneklik değeri “bir” olacaktır. Bu durumda vergi gelirleri, gelir düzeyi ile doğru orantılı olarak artacak ve otomatik istikrar sağlayıcı özelliği olmayacaktır.
Bir vergi sisteminin esnek olduğunu söyleyebilmek için e >1 olması gerekir. Örneğin, e=1.5 olsun. Buna göre gelirde meydana gelen %1’lik bir artış, vergi gelirlerini %1.5 oranında arttırmış olacaktır. Vergi gelirlerindeki böylesi bir artışla ekonomik yapıdaki genişlemenin bir kısmı dengelenmiş olacaktır. Daralma döneminde ise tersi bir durum ortaya çıkar. Buna göre gelirdeki %1’lik bir azalmaya karşılık vergi gelirleri %1.5 azalacak ve daralmanın bir kısmı dengelenmiş olacaktır. Harcamalar veri iken ilk durumda bütçe fazlası, ikinci durumda ise bütçe açığı ortaya çıkar. Bilindiği gibi dönemsel dalgalanmalara karşı iradi maliye politikaları ile de yapılmak istenen budur.

Görüldüğü gibi iradi maliye politikalarında ortaya çıkan gecikmeler sorunu otomatik istikrar sağlayıcı mekanizmalarla ortadan kalkmaktadır. Çünkü otomatik istikrar sağlayıcı mekanizmalar yeni bir yasal işleme gerek duyulmadan çalışmakta ve gelirdeki daralma ve genişleme ile eşanlı olarak etki yaratabilmektedir. Ancak otomatik etkilerin genellikle küçük olduğu, ekonomi için bir ince ayar anlamına geldiği ve nispi olarak istikrarlı ekonomilerde geçici dalgalanmaları ayarlamaya yönelik olduğu savunulmaktadır. Büyük boyutlu durgunluk dönemlerinde veya yüksek enflasyon dönemlerinde otomatik istikrar sağlayıcıların çok da etkili olmadığı, iradi maliye politikalarının kaçınılmaz olduğu bilinmektedir. Bu yüzden ekonomide dönemsel dalgalanmaları hafifletmek için otomatik istikrar sağlayıcı mekanizmaların gerekli olduğunu, ancak büyük boyutlu daralma ve genişleme dönemlerinde iradi politikaların devreye girmesi gerektiğini söylemek mümkündür.

Her iki yaklaşımın da olumlu ve olumsuz taraflarından söz etmek mümkündür. Bu nedenle de uygulamada tamamen kuralsız bir iradi politika veya siyasal otoritenin hareket alanının tamamen daraltan katı kurallar yerine esnek kurallar gündeme gelmektedir.

İradi maliye politikası