Maliye Politikası ve Çevre Sorunları

Bu kavramı, Paul Samuelson’un “durgunluk döneminde artan enflasyon” anlamında kullanmasının etkisi ile birlikte, stagflasyon ekonomi yazınında yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Stagflasyon: Bir ekonomide yaygın işsizlik ile beraber yüksek
enflasyonun yaşandığı bir ekonomik istikrarsızlıktır

İşsizliğin yaygın olduğu dönemlerde de daha düşük enflasyon oranları ortaya çıkmıştır. Bu durum, Yeni Zelandalı ekonomist Alban William Phillips tarafından İngiliz
ekonomisi üzerine yaptığı bir çalışma ile daha anlamlı hâle gelmiştir. A. W. Phillips, adı
geçen çalışmada, parasal ücretlerin artışı ile işsizlik oranı arasındaki ilişkinin ters yönlü
olduğu sonucuna varmıştır. Bunu bir grafik ile ifade etmiş ve Phillips eğrisi olarak ekonomi yazınında yerini almıştır. Phillips eğrisine göre bir ekonomide, işsizlik ile mücadele edildiğinde nispeten düşük işsizlik oranına ulaşılır, ancak bu durum yüksek parasal ücret artışı ile başarılabilir. Parasal ücretlerin artışı enflasyona yol açtığına göre, düşük işsizlik yaşandığı dönemlerde yüksek enflasyon söz konusu olur. Eğer enflasyon ile mücadele edilirse bunu başarmak ancak yüksek işsizlik sonucunda gerçekleştirilebilmektedir.

Monetarist görüşün kurucusu olarak kabul edilen Milton Friedman ve bu okulun oluşumuna da katkı sağlayan Edmund Strother Phelps, birbirlerinden ayrı olarak yaptıkları araştırmalarında enflasyon ile işsizlik oranları arasında istikrarlı olduğu ileri sürülen ilişkinin doğruluğu üzerinde durmuşlardır. Friedman ve Phelps; Phillips eğrisinin önemli bir varsayımın kabulü ile geçerli olduğunu, sözü edilen varsayımın değişimi ya da değiştirilmesi ile Phillips eğrisinin geçerliğini yitireceğini ileri sürmüşlerdir. Bu iki ekonomist, Phillips eğrisinin geçerliliği için beklenen enflasyon oranının sabit olduğunun varsayıldığını ileri sürmektedirler. Friedman ve Phelps’e göre enflasyon ile işsizlik arasındaki ilişki, beklenen enflasyon oranı değişmediği zaman istikrarlı olacak, beklenen enflasyon oranının değişmesi hâlinde ise Phillips eğrisi yukarı doğru hareket edecek ve yeni bir denge noktası oluşacağı ileri sürülmektedir.

Beklenen ve gerçekleşen enflasyonun birbirlerinden farklı olması stagflasyonun anlaşılmasına katkı sağlamaktadır. Özellikle 1970’li ve 1980’li yıllarda görülen yaygın stagflasyon sorunu ile mücadele ve çözüm yolu bulmak için Friedman-Phelps tarafından gerçekleştirilen analizin daha ayrıntılı olarak incelenmesi gerekli görülmektedir. Friedman ile Phelps’in analizlerinde iki ayrı Phillips eğrisinden söz edilmektedir. Bunlardan biri kısa dönem Phillips eğrisi diğeri ise uzun dönem Phillips eğrisidir. Kısa dönem Phillips eğrisi orijinal Phillips eğrisi olarak bilinmektedir. Sabit enflasyon beklentisi varsayımı altında işsizlik oranı ile enflasyon oranı arasındaki değişim oranını gösteren eğri kısa dönem Phillips eğrisidir

Uzun dönem Phillips eğrisi: Beklenen enflasyonun değişken olması durumunda, enflasyon oranı ile işsizlik oranı arasında ters yönlü bir ilişkinin bulunmadığını gösteren bir eğridir.

kısa dönemli Phillips eğrisi kullanılarak konu açıklığa kavuşturulabilir. İşsizlik oranı doğal oran olarak, örneğin u3 düzeyinde olduğunda ekonomide enflasyon yaşanmamaktadır. Çünkü, enflasyon oranı e3 düzeyinde sıfıra eşittir. İşsizlik oranını azaltmak üzere uygulanan bir genişletici politika sonucunda işsizlik oranı, örneğin u2
düzeyine gerilediği zaman enflasyon yükselmekte, örneğin e2 düzeyine çıkmakta, bu politikanın devamı hâlinde ise işsizlik oranını u1 oranına düşürmenin karşılığında enflasyon oranı e1'e yükselmektedir.

Monetaristler enflasyon oranı ile işsizlik oranı arasında kısa dönemde istikrarlı ilişkinin olmadığını, uzun dönemde ise iki oran arasında bir değişimin olmadığını ileri sürmektedirler.

Monetaristler, bir ekonomide işsizlikle mücadelede uygulanan
genişletici makro politikalar sürdükçe, işçilerin oluşacak enflasyonu dikkate alarak ücret
taleplerini tekrarlayacaklarını, ancak bu ayarlama sürecinin zaman alacağını ileri sürmektedirler. Onlara göre bu ayarlamalar sonucunda işsizlik oranı, emek arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktada belirlenen doğal orana geri dönmektedir. Dolayısı ile uzun dönemde enflasyon ve işsizlik arasında bir değişim oranı söz konusu olmamaktadır

Çağdaş Keynesyen ekonomistler, Keynesyen bakış açısı ile bir yandan
stagflasyon sorununu ortaya çıkaran faktörlerin neler olduğu ve oluşan stagflasyon sorununun çözüm arayışlarını, bir yandan da kendilerine yöneltilen eleştirileri açıklamak üzere geliştirdikleri yaklaşımda, stagflasyonun gerekçesini talep yönlü ve arz yönlü şokların ekonomiyi sürekli olarak etkilemesi görüşüne ve ücret ve fiyatların aşağıya doğru esnek olmaması ya da rijit olduğu varsayımına dayandırarak açıklamaktadırlar.

Stagflasyonun oluşumunda bir ekonomide meydana gelen yapısal işsizlik önemli bir faktör olarak ileri sürülmektedir. Yapısal işsizlik, bir ekonomide oluşan
yapısal değişikliklere bağlı olarak ortaya çıkabilir. Yapısal işsizlik; iş gücünün meslekler, sektörler ve bölgeler itibariyle dağılımının dengesizliğinden oluşmaktadır. Ayrıca talep yapısındaki değişime bağlı olarak iş gücü talebinin değişimi de işsizliği etkilemektedir.

Eksik rekabet koşullarının geçerli olduğu piyasaların varlığı ve yaygınlığına bağlı olarak fiyatların yüksek düzeyde sürdürülmesi ve oluşan enflasyon ve işsizliğe bağlı olarak
stagflasyonu etkilemesi de bir diğer açıklama olarak ileri sürülmektedir. Bu tür piyasa koşullarında düşük talep ya da aşırı üretim nedeni ile piyasa fiyatlarının düşmesi beklenirken eksik rekabete dayalı piyasayı kontrol gücüne sahip firmalar, fiyatların düşmesine izin vermezler. Böyle bir durumda firmalar, bir yandan istihdamı daraltma (işsizliğin artmasına katkı) bir yandan da üretimin daha az artmasına bağlı olarak fiyatların eski konumunu sürdürmesine, bazen de fiyatların daha yüksek değerlere ulaşarak enflasyona sebep olmasına katkıda bulunabilirler. Bu tür piyasaların yaygınlığı ve davranışlarına bağlı olarak da stagflasyon sorunu büyüyebilir.

Görülmektedir ki mal ve hizmet piyasaları ile üretim faktörleri piyasalarının yapısı, işsizliğin niteliği, ücretlerin rijit ya da yapışkanlığı, sendikaların durumu önemli faktörler olarak bir ekonomideki fiyatların ve istihdamın belirleyiciliğini etkilemektedir.

1970’li yıllarda petrol fiyatları artışlarının etkisi özellikle önem arz etmektedir. Bilindiği
gibi bir ekonomide toplam arzı azaltan herhangi bir olay maliyetleri artırmakta ve ekonomiyi maliyet enflasyonuna itmektedir. Bu durumda enflasyon ve işsizlik arasındaki değişim oranı da bozulabilmektedir. 1970’lerin ortasında petrol fiyatlarındaki aşırı artışlara bağlı olarak enerji maliyetlerinin artması ile maliyet kaynaklı enflasyon ortaya çıkmıştır. Böyle bir ortamda, firmaların kârlarını sabit tutma çabaları artan maliyetlerin fiyatlara yansımasını gerektirmektedir. Bir taraftan mal ve hizmetlerin fiyatlarının yükselmesi diğer taraftan da üretim maliyetlerindeki artış, üretimin azalması (işsizliğin artması) sonucunu doğurabilir. Dolayısı ile arzdan kaynaklanan faktörlerin de stagflasyonun oluşumuna katkısı vardır. Arz şokları arasında savaşlar, üretimi azaltan kötü hava koşulları, demografik değişimler, doğal afetler, faktör fiyatlarını ve faktör arzlarını etkileyen diğer unsurlar örnek olarak sayılabilir.

Bir ekonomide ortaya çıkan stagflasyon ile bir taraftan fiyat istikrarsızlığının bir taraftan da tam istihdamın sağlanmadığı görülmektedir. Bu duruma sahip bir ekonomide iki temel sosyal maliyet ortaya çıkmaktadır. Birincisi, fiyat istikrarsızlığının ortaya çıkardığı sosyal maliyetler ki bunlar arasında kaynak tahsisinin bozulmasına bağlı olarak kaynakların etkin kullanılamaması, gelir dağılımının bozulması, ödemeler dengesinin olumsuz etkilenmesi, tasarruf hacminin etkilenmesi sayılabilir. İkincisi ise işsizliğin neden olduğu maliyetler olarak ortaya çıkmaktadır. Bunlar arasında üretim hacminin azalması, büyüme hızında yavaşlama, sosyal transferlerin artması, yoksulluğun artması, insanların yaşam kalitesinin düşmesi ve bunlara bağlı olarak diğer dolaylı etkiler sayılabilir.

Fiyat istikrarsızlığının ortaya çıkardığı sosyal maliyetler ki bunlar arasında kaynak
tahsisinin bozulmasına bağlı olarak kaynakların etkin kullanılamaması, gelir dağılımının
bozulması, ödemeler dengesinin olumsuz etkilenmesi, tasarruf hacminin etkilenmesi sayılabilir.

Stagflasyon, temelde iki ekonomik sorunun bileşimi olduğundan bunların birlikte ve aynı anda çözümlenmesi gerekli olmaktadır. İki sorundan birini sabit tutarak diğerini çözüme kavuşturmak ve daha sonra geriye kalan sorunu çözmek mümkün değildir. Çünkü örneğin, işsizliği sabit kabul edip enflasyonla mücadele için daraltıcı bir politikanın yürütülmesi sonucunda fiyat istikrarı sağlanabilirken uygulanan politika nedeni ile işsizlik oranı daha fazla yükselir.

Stagflasyonla mücadele yöntemleri genel anlamda mikro tabanlı çeşitli yaklaşımları içermektedir. Bunlar arasında, gelirler politikası, vergi temelli gelirler politikası, indeksleme, üretim teşvikleri ve toplam arz, sektörel ve bölgesel politikalar sayılabilir.

Stagflasyonun oluşumunda fiyat ve ücretlerin artışı temel faktörler arasında gösterildiğinden hareketle fiyat ve ücret artışlarının kontrolü düşünülebilir. Gelirler politikası ile ücret ve fiyat artışlarına bağlı oluşan gelirlere müdahale anlaşılmaktadır. Gelirler politikası, kamu harcama ve gelirleri dışında toplam talebi ve toplam arzı etkileyen değişkenler üzerinde çeşitli kontrolleri içermektedir. Diğer bir deyişle gelirler politikası, bir ekonomideki enflasyonun oluşumuna etki eden faktörleri ortadan kaldırmaya ya da sınırlandırmaya yönelik uygulanması düşünülen önlemleri içermektedir. 

Gelirler politikası kapsamında, enflasyonu oluşturan ve artıran faktörleri ortadan kaldırmak ya da etkilerini en aza indirmek üzere en hafiften başlayarak oldukça sert, çeşitli önlemler söz konusudur. En hafif önlem ücret ve fiyat artış eğilimi içinde olan firmaları ikna etmektir. İkinci olarak geliştirilen çeşitli göstergeler ile onların gönüllü olarak fiyat ve ücret artışına gitmelerini engellemektir. Örneğin, sendikalar işçilerin ücretlerini artırma yönünde talepte bulunduklarında işçilerin verimlilik artışları ile enflasyon oranları ve talep edilen ücret artışları karşılaştırılabilir. Verimlilik artışına denk bir ücret talebinin sağlanması enflasyonu etkilemez. Gelirler politikasının en sert önlemi ise fiyat ve ücretlerin genel olarak dondurulmasını içermektedir. Gelirler politikası içinde, yasal olarak fiyat tavanları belirlemekve bunlara uymayanları cezalandırmaya yönelik uygulanan fiyat ve ücretlerin dondurulması, önlemi diğerlerine göre en etkili olan, ancak uzun dönem düşünüldüğünde kaynak tahsisini bozan bir niteliğe sahiptir.

Gelirler politikasını savunanlar olduğu gibi eleştirenler de vardır. Gelirler politikasını
savunanlar görüşlerini gerekçelendirmek üzere eksik rekabet piyasalarını dikkate almaktadırlar. Eksik rekabet piyasalarında oluşan ücret ve fiyatların yüksek düzeylerde seyredebileceğinden hareketle, bunların gelirler politikası ile oluşum sürecine müdahale edilmesinin yararlı olacağı ileri sürülmektedir. Diğer bir deyişle, yeterli rekabetin olmadığı bir ortamda piyasaları kontrolleri altında bulunduran sendikalar ve firmalar fiyat ve ücret düzeylerini tek taraflı olarak belirleyebilmektedirler.

Gelirler politikasını eleştirenler ise piyasaların rekabetçi oldukları ve ücret ve fiyatların oluşumuna müdahale ile birlikte kaynak tahsisinin bozulacağını ileri sürmektedirler.
Bunlar, uygulanan fiyat ve ücret kontrollerinin kaldırılması ile daha yüksek enflasyon beklentisinin oluşacağını ileri sürmektedirler. Bu görüşe göre, gelirler politikasının yararlı olabilmesi için ücret ve fiyat kontrollerinin uygulanmasının sürekliliği gerekmektedir. Ancak ücret ve fiyat kontrolleri, oluşturdukları sorunlar nedeniyle uzun dönem uygulanamaz. Çünkü, ücret ve fiyat kontrolleri, piyasa sinyallerini çarpıtarak kaynak tahsisini bozar.

Henry Wallich ve Sidney Weintraub tarafından vergi temelli gelirler politikası önerilmiştir. Vergi temelli gelirler politikası, devletin belirli bir fiyat ve
ücret düzeyini gösterge olarak belirlemesi ve bu değeri geçmeyen ücret ve fiyat artışları
yapan firmalara vergisel avantajlar sağlayarak onları ödüllendiren, gösterge değerini aşan fiyat ve ücret artışı yapan firmaların ise vergisel yükümlülüklerini artırarak onları cezalandıran bir vergi politikası izlemektir.

İndeksleme, bir ekonomik değişkenin belirli bir fiyat endeksi ile otomatik olarak ayarlanması olarak tanımlanabilir. Örneğin, bir ekonomideki parasal ücretlerin düzeyi hesaplanan enflasyon oranı ile indekslenebilir. Bu durumda enflasyon oranı bir yıldan diğer yıla örneğin, %15 artış göstermiş ise o ekonomideki parasal ücretler de otomatik olarak %15 artmış olur. İndeksleme ile fiyat artışları karşısında reel ücretler düzeyini sürekli korumuş olur.

Artur B. Laffer, vergi indirimi politikasının uygulanması
hâlinde vergi hasılatının daha fazla olacağını iddia etmekte ve bunun nedeni olarak da
vergi indirimi poltikası ile gelirin (matrah) yükseleceğini ve yüksek matraha uygulanan
indirimli vergi oranı ile vergi hasılatının daha fazla olacağını ileri sürmektedir. Laffer eğrisi olarak bilinen bu yaklaşımda, vergi gelirleri ile vergi oranı arasındaki ilişki önem kazanmaktadır. Vergi oranı yükseldikçe vergi hasılatı önce artmakta, belli bir orandan sonra vergi oranının artması vergi hasılatını azaltmaya başlamaktadır.

Bir ekonomide fiyat artışlarının ve işsizliğin kaynağı makro düzeyden ziyade belli bazı
sektörlere özgü olarak ya da belli bölgelerde ortaya çıkabilir. Belli endüstrilerin kendine
özgü koşulları içinde; yapısal nedenlerle yaygın işsizlik, üretim daralması gibi nedenlerle de fiyatlar yükselmiş olabilir. Bu tür sorunlar teşhis edildiğinde, makro düzeydeki politikaların yürütülmesinden ziyade sözü edilen sektörlerin sorunlarına çözüm üretmek üzere mikro ölçekte önlemler alınır. Örneğin, bir ülkede ekonomik olarak gelişmiş bölgeler olabileceği gibi yeterli gelişme düzeyine kavuşamamış ve pek çok yapısal sorunla mücadele eden bölgeler de bulunabilir. Bu durumda bölgelere özgü mikro politika yaklaşımları sorunu kaynağında gidermek üzere daha yararlı olabilir. Bu tür politikaların başarı ile uygulanabilmesi için sorunun doğru bir şekilde teşhis edilmesi gerekir.