MAKRO İKTİSAT

Fiyatlar genel düzeyi günümüz ekonomilerindeki en önemli değişkenlerden biridir. Oysa IS-LM modelinde fiyatlar genel düzeyi sabit varsayılmaktadır. İşte Toplam Talep (AD) – Toplam Arz (AS) Modelinde bu varsayım terk edilmekte ve böylece daha gerçekçi bir analiz ortaya çıkmaktadır. Bu bölümde, fiyatlar genel düzeyi ile denge milli gelir düzeyi arasındaki ilişki “Toplam Talep – Toplam Arz Modeli (AD-AS) Modeli” yardımıyla analiz edilmektedir.

Toplam Talep (AD) Eğrisi, mal ve para piyasalarının eşzamanlı olarak dengeye gelmelerini sağlayan fiyatlar genel düzeyi ile denge milli gelir arasındaki ilişkiyi analiz etmektedir.

Para talebinin gelire olan duyarlılığı ne kadar düşükse gelirde meydana gelen artışın para talebinde meydana getireceği artış o kadar düşük düzeyde kalacaktır. Para talebinde meydana gelen bu sınırlı yükseliş faiz oranında çok daha ılımlı bir yükselmeye neden olacak ve dışlama etkisinin olabildiğince az olmasına ve gelir üzerindeki etkisinin olabildiğince yüksek olmasına yol açmaktadır. Dolayısıyla yatık bir (AD) eğrisi, para talebinin gelire olan duyarlılığının (k) olabildiğince düşük olduğu bir durumda elde edilmektedir.

Daha yatık olan (AD) eğrisi itibariyle fiyatta meydana gelen değişimlerin milli gelir üzerindeki etkisi daha fazla olurken, daha dik bir (AD) eğrisi itibariyle bu etki sınırlı kalmaktadır.

Toplam talep eğrisinin (AD) mal ve para piyasasında eşzamanlı dengenin kurulmasına olanak tanıyan fiyat ve gelir bileşimlerinden oluştuğu hatırlanırsa IS ve LM eğrilerinin eğimlerinin toplam talep (AD) eğrisinin eğimi üzerinde belirleyici oldukları anlaşılacaktır.

Fiyat düşüşünün neden olduğu gelir artışının çok daha yüksek olmasını içeren yatırımın faize duyarlılığının (b) yüksek olduğu bu durum AD eğrisinin daha yatık olmasına yol açmaktadır.

Çarpan katsayısı (ke) değeri ne kadar yüksek olursa fiyat düşüşüyle başlayan hareketin denge milli gelir üzerinde yaratacağı etki daha büyük olacağından bu durum daha yatık bir (AD) eğrisi yardımıyla gösterilmektedir.

Dışa kapalı bir ekonomide dış ticaret söz konusu olmadığından Marjinal İthalat Eğilimi (m) katsayısı, dışa kapalı bir ekonomide Toplam Talep (AD) Eğrisinin eğimini belirleyen unsurlar arasında yer alamayacaktır.

Klasiklerin ekonomide her zaman kendiliğinden sağlanan tam istihdam durumu temel önermesinden hareketle Klasik Toplam Arz eğrisi, düşey eksende fiyatlar genel düzeyinin (P) ve yatay eksende reel milli gelir düzeyinin (Y) yer aldığı bir grafikte, tam istihdam milli gelir düzeyinde yatay eksene dik bir doğru şeklinde gösterilmektedir.

Klasik toplam arz (AS) eğrisi tam istihdam milli gelir düzeyinde yatay eksene dik bir doğru şeklinde gösterilmektedir. Yani ekonomi üretebileceği en yüksek üretim düzeyindedir. Dolayısıyla bu durumda uygulanacak genişletici maliye politikası toplam talebin artmasına (AD eğrisi sağa kayar) neden olacaktır. Bu durumda istense de arz yani üretim artırılamadığından bir talep fazlası durumu söz konusu olacak, bu talep fazlası da fiyatların artmasına neden olacaktır.  Bu ortamda ücretler artacak ve bu artış maliyetlerin de artmasına neden olacaktır. Uygulanan genişletici maliye politikası dolayısıyla gerçekleşen fiyat artışı, sabit olan para arzı dolayısıyla reel para arzının azalmasına ve faizlerin yükselmesine neden olacaktır. Yani temel Klasik önerme, kamunun ekonomiye harcama artırıcı bir politikayla müdahale etmesinin tek sonucunun “enflasyon” olacağı yönünde bir görüş ileri sürmektedir. Elbette bu görüşün altında yatan ekonomik rasyonel, yatay eksene dik bir formda olduğu kabul edilen AS eğrisi olduğudur.

Klasik ve Keynesyen yaklaşım arasında toplam arz eğrisinin formuna ilişkin uzlaşmazlıklardan bir diğeri de Keynesyen yaklaşımın nominal ücretlerin düşme yönünde rijit bir yapıya sahip olduğuna dair görüşleridir. Bu anlamda toplam arz eğrisi sonsuz esnek bir yapıda olduğunu (yatay eksene paralel) ileri süren Keynesyen yaklaşıma göre toplam arz eğrisinin yatay eksene paralel bir formda olduğu kabul edilmektedir.

Harvey Leibenstein tarafından ortaya atılan bir kavram olan “Etkin Ücret Teorisi” gelişmekte olan ülkelerde ücretlerde yapılacak olan bir iyileşmenin emek gücünü sosyal ve ekonomik olmak üzere pek çok açıdan etkileyerek verimliliğini artırdığı önermesi üzerine kurulmaktadır. Ücretlerde yapılması muhtemel iyileştirmenin emek verimliliği üzerindeki etkisi 4 yaklaşım tarafından açıklanmaktadır. Bunlardan birinci yaklaşım, ücretlerdeki iyileşmenin emek gücünün beslenme ve sağlık koşullarının iyileşmesi üzerinden verimliliğinin artacağını ileri süren yaklaşımdır. İkincisi ücretlerdeki iyileşmenin emek gücünün firmaya olan bakış açısı üzerindeki olumlu etkisidir. Yüksek ücret politikasıyla çalışan bir firmanın ücretteki memnuniyetsizlikten dolayı işçilerinin işi bırakma veya başka bir işe geçmelerinden kaynaklı olarak tecrübesiz yeni işçilerle çalışmak zorunda kalması türünden riskleri taşımadığı ileri sürülmektedir. Yüksek ücret politikasının emek verimliliği üzerindeki etkisini ileri süren üçüncü görüş, yüksek ücret sayesinde işverenin emek piyasasındaki en donanımlı emek gücüyle çalışmasının mümkün olabildiği ve bunun da çıktı verimliliğini olumlu etkilediği yönündedir. Son olarak ise yüksek ücret politikası sayesinde emek gücünün artan motivasyonuyla birlikte verimliliğinin arttığı ileri sürülmektedir.

Monetarist yaklaşımın temelinde Klasik ekonomi okulu bulunmaktadır. Klasik yaklaşımda, ekonominin kendiliğinden tam istihdam durumunda dengede olduğu varsayımı üzerine kurulan “piyasaların sürekli temizlendiği” tezi geçerlidir. Bununla birlikte eksik bilgilenme modellerinden “işçi yanılma modeli” etrafında kurulan monetarist yaklaşımda emek talebi reel ücretin bir fonksiyonuyken, emek arzı beklenen reel ücretin bir fonksiyonu olmaktadır. Emek arzının beklenen reel ücrete ilişkin tahminini oturttuğu gelecek dönemde gerçekleşmesini beklediği fiyat düzeyinin tahmini; fiyat düzeyinin geçmiş dönem gerçekleşmeleri ve ekonomik birimlerin geçmişteki yanılgılarının bileşkesi biçiminde ele alınan “Uyarlayıcı (Adaptif) Bekleyişler Hipotezine ” göre oluşturulmaktadır.

Monetarist yaklaşım gibi müdahaleci Keynesyen anlayışa bir tepki olarak ortaya çıkan “Yeni Klasik Yaklaşım” varsayımsal düzlemde; piyasaların sürekli kendiliğinden temizlendiği, Monetarist ekolün tersine firmaların da eksik bilgilenme içinde olduğu ve ekonomik birimlerin rasyonel beklentilere sahip olduğu tezi üzerine inşa edilmektedir.

Toplam talep eğrisi (AD) mal ve para piyasalarının eş zamanlı olarak dengeye gelmelerini sağlayan fiyat ve denge milli gelir düzeyleri bileşiminin geometrik yeri olarak da tanımlanabilmektedir.

Toplam talep eğrisinin (AD) mal ve para piyasasında eş zamanlı dengenin kurulmasına olanak tanıyan fiyat ve gelir bileşimlerinden oluştuğu hatırlanırsa IS ve LM eğrilerinin eğimlerinin toplam talep (AD) eğrisinin eğimi üzerinde belirleyici oldukları görülecektir. 

Toplam talep (AD) eğrisi IS-LM modeli üzerinden elde edildiğine göre IS ve LM eğrilerinin eğim katsayıları AD eğrisinin eğimini belirleyecektir. Buna göre ilk önce IS eğrisinin eğim katsayılarının AD üzerindeki etkisine bakmak gerekirse; IS eğrisinin eğiminin yatırımın faize olan duyarlılığı (b) ve çarpan katsayısı (ke) tarafından belirlendiği bilinmektedir.

(AD) eğrisi LM eğrisinin eğimine bağlı olarak da değişebilmektedir. LM eğrisinin eğimini belirlemek suretiyle (AD) eğrisinin eğimi üzerinde de belirleyici olan bir diğer unsur da para talebinin gelire (k) olan duyarlılığıdır. LM eğrisi üzerinden (AD) eğrisinin eğimini belirleyen son unsur da para talebinin faize (h) olan duyarlılığıdır.

AD eğrisi, mal ve para piyasalarında eş zamanlı makroekonomik dengeyi sağlayan faiz oranı ve gelir düzeyi bileşimlerini gösterdiğinden AD eğrisinin denklemi de mal ve para piyasalarındaki dengeyi gösteren IS ve LM eğrilerinin denklemlerinden hareketle türetilmektedir.

Denkleme göre çarpan katsayısı (ke) ve yatırımın faize (b) duyarlılığının toplam talep (AD) eğrisinin eğimiyle ters yönlü değiştiği görülürken, para talebinin faize duyarlılığı (h) ve para talebinin gelire duyarlılığının (k) ile toplam talep eğrisinin (AD) eğimiyle aynı yönde değiştiği görülmektedir. Yani çarpan katsayısı (ke) ve yatırımın faize duyarlılığı (b) ne kadar büyükse AD eğrisi o kadar daha yatık olurken, para talebinin faize duyarlılığı (h) ve para talebinin gelire duyarlılığı (k) ne kadar küçükse AD eğrisi o kadar daha yatık olmaktadır.

Maliye politikası olarak sunulan artan kamu harcamalarının etkin bir biçimde sonuçlanabilmesi için çarpan katsayısı (ke) ile para talebinin faiz duyarlılığının olabildiğinde yüksek, para talebinin gelir duyarlılığı (k) ile yatırımın faiz duyarlılığının (b) olabildiğince düşük olması gerekmektedir.

Toplam arz eğrisinin dik bir doğru olduğunu ve ekonominin tam istihdam dengesinde olduğunu söyleyen Klasik önermeye göre maliye politikası dışlama etkisi, para politikası ise paranın yansızlığından ötürü denge gelir düzeyi üzerinde bir etki yaratmayacaklardır. Bu nedenle her iki politika da toplam arz eğrisinin dik bir doğru şeklinde olduğu tam istihdam durumda etkisizdir.

Firmalar fiyat değişikliklerine yol açan durumlarla ilgili aynı anda bir düzenlemeye gitmediklerinden firmalar arasında bazı avantaj veya dezavantaj durumları ortaya çıkabilmektedir. Para arzında meydana geldiği düşünülen bir artışı fiyatlarına yansıtan bir firma, fiyatında bir düzenlemeye gitmeyen firmaya göre müşteri portföyünün önemli bir kısmını kaybetmek riskiyle karşı karşıyadır. Söz konusu fiyat düzenleme girişimlerinin firmaların tümü tarafından aynı anda koordine edilmesinin mümkün olmadığı bir durumda fiyatlar yeni denge durumuna firmaların sürece yavaş yavaş adapte
olmaları nedeniyle gecikmeli olarak ulaşmaktadır.

Fiyat konusunda ortaya çıkan koordinasyon başarısızlığını ücretler için de genişletmek mümkündür. Daraltıcı bir politika sonucu gerileyen toplam talep beraberinde ücretlerin düşürülmesi durumunu getirmektedir. Birbiriyle koordineli biçimde ücret düşürme yönünde karar alması beklenmeyen firmalardan büyük bir olasılıkla ölçeğine göre karı ilk düşen firmanın ücret düşürmesi ile işgücünü diğer firmalara kaptırma riski artmaktadır. Firmaların üretim ölçeğine göre ücretlerde birbirinden koordineli olmayan bir şekilde düzenlemeye gitmeleri sonucu gecikmeli ve yavaş bir biçimde dengeye yönelme eğilimi gerçekleşmektedir.

Ücretlerin koordineli bir biçimde düzenlenebilmesi noktasındaki başarısızlık işçi ve sendika arasındaki ilişki açısından da geçerli olabilmektedir. Firmaların daha düşük bir ücreti kendi personeline kabul ettirebilmesinin pek mümkün görünmediği etkileşim ağının gelişmiş olduğu bir emek piyasasındaki ücret katılığını sendikal örgütlenmenin varlığı ile de açıklamak mümkündür. Öyle ki; sendikaların da ücret düşüşü yönünde katı bir tutum sergilemeleri nedeniyle ücretlerin düşmesi yönünde aynı anda kısa dönemde bir denge sağlanamayacaktır.

Harvey Leibenstein tarafından ortaya atılan bir kavram olan “Etkin Ücret Teorisi” gelişmekte olan ülkelerde ücretlerde yapılacak olan bir iyileşmenin emek gücünü sosyal ve ekonomik olmak üzere pek çok açıdan etkileyerek verimliliğini artırdığı önermesi üzerine kurulmaktadır.

Ücretlerde yapılması muhtemel iyileştirmenin emek verimliliği üzerindeki etkisi 4 yaklaşım tarafından açıklanmaktadır. Bunlardan birinci yaklaşım, ücretlerdeki iyileşmenin emek gücünün beslenme ve sağlık koşullarının iyileşmesi üzerinden verimliliğinin artacağını ileri süren yaklaşımdır. İkincisi ücretlerdeki iyileşmenin emek gücünün firmaya olan bakış açısı üzerindeki olumlu etkisidir. Yüksek ücret politikasıyla çalışan bir firmanın ücretteki memnuniyetsizlikten dolayı işçilerinin işi bırakma veya başka bir işe geçmelerinden kaynaklı olarak tecrübesiz yeni işçilerle çalışmak zorunda kalması türünden riskleri taşımadığı ileri sürülmektedir. Yüksek ücret politikasının emek verimliliği üzerindeki etkisini ileri süren üçüncü görüş, yüksek ücret sayesinde işverenin emek piyasasındaki en donanımlı emek gücüyle çalışmasının mümkün olabildiği ve bunun da çıktı verimliliğini olumlu etkilediği yönündedir. Son olarak ise yüksek ücret politikası sayesinde emek gücünün artan motivasyonuyla birlikte verimliliğinin arttığı ileri sürülmektedir.

Ücretlerde söz konusu edilen katılık durumu
şu şekilde ortaya çıkmaktadır: İşveren tarafından esas alınan bir etkin ücret (optimal ücret) düzeyi söz konusu olmaktadır. Burada ücret düzeyinin optimalitesi veya etkinliği yüksek ücretin sağladığı etkinlik ile maliyetinin birbirine eşit olması durumudur. Buna göre işveren etkin ücret düzeyinde belirlediği ücret politikasını değiştirmek konusunda çok istekli olmayacaktır. Çünkü etkin ücretin altına indiğinde ücret giderlerinden sağladığı maliyet avantajını emek gücünün verimliliğinde meydana gelen azalışla birlikte kaybedecektir. Aynı şekilde etkin ücret düzeyinin üzerinde belirlemesi durumunda emek gücünün verimliliğinde meydana gelen artış emek maliyetlerini karşılamayacaktır. Bu nedenle etkin ücret işveren tarafından sürekli değişmeyecek bir düzeyde tutularak ücretlerdeki söz konusu katılık ücretlerin gelişen ekonomik durumlara uyum sağlamasını ya çok geciktirecek ya da engelleyecektir.

Fiyatlar genel düzeyi dışında üretim üzerinde etkili olan unsurların devreye girmesiyle birlikte kendini gösterdiği bilinen arz şoklarının üretim fonksiyonunun formunu değiştirdiği bilinmektedir. Buna göre hammadde kıtlığı nedeniyle artan üretim maliyetlerinin kurgulandığı bir ekonomik düzlemde emek talebi azalırken, üretimde meydana gelen azalış kısa dönem toplam arz eğrisinin (SRAS) sola (yukarı) doğru kayması biçiminde kendini göstermektedir.

Grafikte olduğu gibi herhangi bir ekonomide girdi fiyatlarında başlayan artış (P0-Y0) bileşimiyle (A) noktasında dengede olan ekonomiyi, toplam arz eğrisinin sola (yukarı) doğru kayarak AS2 konumunu almasıyla birlikte ekonomiyi (B) noktası itibariyle (P1-Y1) bileşimine kaydırdığı görülmektedir. Net bir şekilde görülebileceği üzere girdi fiyatlarında meydana gelen artış, fiyatlar genel düzeyinde bir artışa yol açarken üretim üzerinde de net bir düşüşe yol açtığı görülmektedir. Üretim azalırken fiyatlarda meydana gelen yükselişin dikkatlerden kaçırılmayacağı bu durum ekonomi için şüphesiz “stagflasyon” durumunu anlatmaktadır.