MAKRO İKTİSAT

Muamele yaklaşımını yansıtan M1 para arzı doğrudan doğruya ve istendiği anda hiçbir kısıtlama olmaksızın ödemelerde kullanılabilen finansal varlıkları içerir.

Karşılık oranlarında bir artış para çoğaltanının değerini düşürmektedir. Böylece merkez bankası karşılık oranını yükselterek para arzını daraltabileceği gibi, tersine oranı düşürerek parasal genişlemeyi de sağlayabilir.

19. yüzyıl boyunca ve 20. yüzyılın başlarında Klasik ekonomistler tarafından geliştirilen paranın miktar teorisi, esasen milli gelirin nominal değerinin nasıl belirlendiğine yönelik bir teoridir.

Keynes, bireylerin parayı elde tutma kararlarını nelerin etkilediği konusunda kendinden önce gelmiş olanlardan çok daha kesin fikirlere sahipti ve para talebinin arkasında yatan 3 saikin (güdünün) bulunduğunu varsaymaktaydı: Muamele saiki, ihtiyat saiki ve spekülasyon saiki.

Faiz oranının normal kabul edilen düzeyin altına düşmesi insanlarda gelecekte daha cazip yatırım fırsatlarının doğacağı beklentisi oluşturur. Bu da para talebini artırır. Faiz oranı Imin gibi kritik bir düzeye düşünce, faizlerin bunun altına düşmeyeceği ve artık yükseleceği beklentisi iyice yayılır ve insanlar gelirlerini para olarak tutar, diğer varlıkları tercih etmezler. Bu da spekülatif para talebi eğrisinin yatay olmasına yol açar.

Keynes’in öne sürdüğü para talebinin üç saikini tek tek ele aldıktan sonra, bu üç saiki birlikte değerlendirerek bir para talebi denklemi yazmak istersek kullanacağımız değişkenler reel gelir düzeyi ve faiz oranı olacaktır.

Merkez bankasının para arzını kontrol etmek için kullandığı araçlar; açık piyasa işlemleri, reeskont kredileri, zorunlu karşılık oranları olarak sıralanabilir.

Nobel Ödülü’ne sahip olan Sir John R. Hicks ve Alvin Hansen, Basit Keynesyen modelden yola çıkmış ve IS – LM modelini geliştirmişlerdir. Bu ünlü iktisatçılar, tasarrufları, para arzını ve para ta­lebini bir araya getirmiş ve ekonominin nasıl den­geye geldiğini açıklayan bir model geliştirmişlerdir. “Hicks-Hansen Modeli”, “Esneklik Kötümserliği” veya “Hidrolik Keynesyen Model” olarak da adlan­dırılan IS – LM Modeli, mal ve para piyasasının eş zamanlı olarak dışa kapalı bir ekonomide birlikte dengeye gelme koşullarını inceleyen bir modeldir.

Faizlerin sabit olmadığı varsayımı altında her alternatif faiz oranına farklı bir milli gelir denge düzeyinin denk geleceğini ileri süren IS – LM Modeli, kısaca denge faiz oranı ile denge milli gelir arasındaki ilişkinin yorumunu yansıtmaktadır. IS eğrisini toplam harcama toplam gelir eşitliğini sağlayan noktaların geometrik yeri olarak yorumlamak mümkündür. Bununla birlikte eğrinin IS eğrisi olarak adlandırılmasının nedeni Hicks’in model çalışma­sını dışa kapalı ve devletin olmadığı bir model için kurgulamış olmasındandır. Öyle ki; devletin olmadığı kapalı bir modelde tasarruflar yatırımlara eşit olacağından (I=S) faiz oranında meydana gelen bir değişim sonucu artan veya azalan yatırımların kaynağını sadece tasarruflar oluşturacaktır. Dolayısıyla eğri üzerinde sağlanması teorik bir gereklilik olan eşitliğin diğer bir gösterimi de IS eğrisi üzerindeki tüm noktalar itiba­riyle yatırım tasarruf eşitliğinin (I=S) sağlanıyor olmasıdır.

IS eğrisinin eğimi ne anlama gelir? Bu sorunun cevabı şöyledir: Yatırım düzeyi ile faiz oranı arasındaki ters yönlü ilişkiden kaynaklanan IS eğrisinin negatif (-) eğimli şekli, faiz oranındaki düşüşle birlikte yatırımların artarak denge milli gelir düzeyini de artıracağını ortaya koymaktadır. Faiz oranında meydana gelen düşüş sonucu yatırımların ne düzeyde artacağı da denge milli gelirin dönem sonunda ne düzeyde artacağını belirlemektedir. IS Eğrisinin daha dik veya daha yatık olması aynı düzeyde gerçekleşen faiz düşüşünün milli gelir üzerindeki etkisinin dik ve yatık eğriler itibariyle farklı olacağı anlamına gelmektedir.

IS eğrisi topyekün olarak otonom harcama unsurlarında meydana gelen değişim sayesinde sağa veya sola doğru kaymaktadır. Otonom tüketim, (otonom) transfer harcamaları, otonom yatırım ve (otonom) kamu harcaması artışları ve otonom vergi azalışla­rı, toplam planlanan harcamaları artırmak sure­tiyle IS eğrisini sağa doğru kaydıracaktır. Otonom tüketim, (otonom) transfer harcamaları, otonom yatırım ve (otonom) kamu harcaması azalışları ve otonom vergi artışlarının toplam planlanan harca­maları azaltmak suretiyle IS eğrisini sola doğru kay­dıracakları hesaba katılmalıdır.

John M. Keynes, geliştirmiş olduğu Likidite Tercihi Teorisi’nde ekonomik birimlerin para ta­lebi kararlarını “işlem”, “ihtiyat” ve “spekülasyon” şeklinde üç başlık altında incelemiştir. IS–LM mo­delinde ekonomik karar birimlerinin servetlerini “para ve tahvil” gibi iki varlık altında değerlen­dirdikleri, tahvilin elinde bulunduranlar için faiz getirisi sağlarken, paranın elde tutulmasının ek bir getirisinin bulunmadığı varsayılır.

Para piyasasında dengesizliği, faiz oranının denge faiz oranının üzerinde ya da altında olma durumlarını ifade etmektedir. Denge faiz oranının üzerindeki bir faiz oranı düzeyinde, para arz fazlası söz konusu olmaktadır. Ekonomik karar birimlerinin servetlerini para ve tahvil gibi yalnızca iki varlıkta bulundurabilecekleri varsayımı altında para arz fazlası, ekonomik birimleri tahvil alımına yönlendirecektir. Tahvil talebinin artması tahvilin fiyatını artıracak bu da tahvil fiyatlarıyla ters yönde çalıştığı bilinen faiz oranlarının düş­mesine neden olacak ve bu düşüş denge faiz oranına ulaşıncaya kadar devam edecektir. Aynı mantık­la faiz oranının denge faiz oranının altındaki bir faiz oranı düzeyinde oluştuğu durumda para talep fazlası söz konusu olmaktadır. Aynı varsayım altında para talep fazlası ekonomik birimleri ellerindeki tahvilleri satma kararı almaya yönlendirecektir. Tahvil arzının artmasına neden olan bu durum tahvil fiyatlarının düşmesine neden olurken, faiz oranının artmasına neden olacaktır. Faiz oranında meydana gelen bu artış, denge faiz oranına ulaşılana kadar sürecektir.

IS ve LM eğrilerinin aynı anda yer aldıkları bir grafikte ekonominin bulunduğu faiz oranı ve gelir düzeyi gösteren nokta hem IS ve hem de LM eğrisinin sağında ise S > I ve L > M durumu gerçekleşir.

Mal piyasasında dengenin (AE=Y) sağlandığı noktaların geometrik yerini ve­ren IS eğrisinin sağ tarafında kalan tüm noktalarda mal arz fazlalığı (AE<Y), sol tarafında kalan tüm noktalarda ise mal talep fazlalığı (AE>Y) dengesiz­liği bulunduğu bilgisi mal piyasasının tek başına analiz edildiği bölümde elde edilmişti. Diğer yan­dan para piyasasında dengenin (L=M/P) sağlandığı noktaların geometrik yerini veren LM eğrisinin sağ tarafında kalan tüm noktalarda para talep fazlalığı (L>M), sol tarafında kalan tüm noktalarda ise para arz fazlalığı (L<M) dengesizliğinin bulunduğu yine LM eğrisinin analizinden elde edilmişti. IS eğrisinin sağı, LM eğrisinin soluna denk bölgede mal piyasası açısından mal arz fazlalığı (AE<Y), (I<S) ve para piyasası açısından para arz fazlalığı (L<M) bulunmaktadır. Aynı IS ve LM eğrilerini her ikisinin de sağına düştüğü bölgede mal piyasası açısından mal arz fazlalığı (AE<Y), (I<S), para piyasası açısından para talep fazlalığı (L>M) söz konusudur. IS eğrisinin solu, LM eğrisinin sağına denk gelen bölgede ise mal piyasası açısından mal talep fazlalığı (AE>Y), (I>S), para piyasası açısından ise para talep fazlalığı (L>M) bulunmaktadır. Son olarak IS ve LM eğri­lerinin her ikisinin de sol tarafına denk gelen bölgede mal piyasası açısından mal talep fazlalığı (AE>Y), (I>S) bulunurken, para piyasası açısından para arz fazlalığı (L<M) vardır.

Para arzını kontrol eden otoritenin nominal para arzındaki değişimle birlikte neden olduğu reel para arzındaki değişimin denge milli gelir düzeyi üzerinde yarattığı etki "parasal aktarım mekaniz­ması" olarak tanımlanmaktadır. Para politikasının gelir üzerinde yaratılması istenen amacı eş zamanlı olarak yaratamayacağı bu durumun bir gecikmeyle ortaya çıkması kaçınılmazdır. İşte para politikası­nın gelir üzerindeki etkisinin dolaylı olarak ve belli bir gecikmeyle ortaya çıkması durumu literatürde “Zaman Tutarsızlığı” olarak adlandırılmaktadır.

LM eğrisinin farklı bir formda oluşmasına yol açan ana unsurun para talep eğrisi kaynaklı oldu­ğu söylenebilir. Öyle ki; para piyasasında dengenin kurulmasında rol oynayan para arzı ve para talebi unsurlarının olduğu bilinmektedir.

Mal ve para piya­saları dengedeyken, para otoritesi reel para arzını artırarak, faiz oranı düşebileceği en düşük seviye olan sıfıra (0) indirdiğinde, ekonomi para talebinin faize karşı duyarlılığının “sonsuz” olduğu (h = ꝏ) ve “likidite tuzağı” olarak adlandırılan ekonomik durumu yaşayacaktır. Bu ortamda reel para arzındaki artış, faizleri daha da düşüremeyecek ve toplam planlanan harcamalar artmayacağı için denge milli gelir düzeyi artmayacaktır.

Kamu harcamalarındaki artış dolayısıyla milli gelir düzeyindeki artışa bağlı olarak artan para talebi, ekonomik karar birimle­rini ellerindeki tahvilleri satarak paraya çevirmeye yöneltecektir. Tahvil arzında meydana gelecek bu artış tahvil fiyatlarının düşmesine paralel olarak denge faiz oranının yükselme­sine neden olacaktır. Faizlerin yükseldiği bu ekonomik ortamda ekonomik birimlerin yatırımları ve har­camaları kısacağını söylemek yanlış olmayacaktır. Şüphesiz toplam planlanan harcamalarda meydana gelen azalış denge milli gelirin düşmesine neden olacaktır. Yükselen faiz ortamında ekonomik birimlerinin yatırımlarını ve harcamalarını kısarak denge milli gelirde meydana gelen artışın bir kısmının kaybedilmesiyle sonuç­lanan bu süreç “Dışlama Etkisi (Crowding- Out Effect)” olarak adlandırılmaktadır.

IS – LM Modeli.

Toplam planlanan harcama.

IS eğrisinin eğiminin negatif değerde olması.