MAKRO İKTİSAT - Deneme Sınavı - 12

Şekilde (A) ve (B) noktalarının döviz piyasasında denge koşullarının (BP = 0) sağlandığı düzeyleri vermesine karşın (C) ve (D) noktalarında döviz piyasasının dengede olmadığı (BP ≠ 0) anlaşılmaktadır. (A) noktasında cari işlemler hesabındaki açık veya fazlaya eş miktarda bir sermaye giriş veya çıkışının olması döviz piyasasını dengeye getirirken, (D) noktasında ise (A) noktası ile aynı reel milli gelir düzeyinde olduklarından cari işlemler hesabının aynı düzeyde gerçekleştiğini söylemek mümkündür. Buna karşın cari fazlaya eş miktarda bir sermaye çıkışının olmadığı, cari işlemler hesabında verilen fazladan daha az bir düzeyde sermaye çıkışının olduğu dolayısıyla cari işlemler hesabındaki fazlaya eş miktarda bir çıkışın olmadığı bu düzey döviz piyasası açısından ödemeler dengesinin fazla verdiği (BP > 0) bir dengesizlik türüne işaret etmektedir.

Grafikte mal piyasasında dengeyi sağlayan IS, para piyasasında dengeyi sağlayan LM ve döviz piyasasında dengeyi sağlayan BP eğrilerinin (A) noktasında (i0 – Y0) bileşimiyle birbirine eşitlendiği görülmektedir. Bununla birlikte şekilde, pozitif eğimli olarak türetilen (BP) eğrisinin sermaye hareketlerinin yurtiçi yurtdışı faiz farkına duyarlılığının sonsuz olduğu durumdaki haliyle (K = ∞), yatay eksene paralel bir biçimde, ele alındığı görülmektedir.

Sermaye hareketlerinin sınırsız olduğu, esnek döviz kuru rejiminin geçerli olduğu bir ekonomide başlangıç (A) noktası itibariyle para, mal ve döviz piyasalarının üçü de eş zamanlı olarak (i0 – Y0) bileşiminde dengeye ulaşmıştır. Bu noktadan sonra kamu harcamalarında meydana gelen artış ve çarpan mekanizmasının etkisiyle reel milli gelir (Y2) düzeyine ulaşmıştır. Gelirde meydana gelen artışla birlikte artan para talebi faiz oranının (i0 )’dan (i1) düzeyine çıkmasına yol açmaktadır. Faiz oranında meydana gelen yükselme ile birlikte eski düzeyini koruyamayan toplam planlanan harcamalar azalarak reel gelir artışının (Y1–Y2) kadarlık kısmı dışlanmaktadır. Dışlama etkisiyle birlikte (B) noktası ile ifade edilen denge düzeyinde mal ve para piyasalarının dengede olmasına karşın döviz piyasasının dengede olmadığı görülmektedir. (C) noktası itibariyle ulusal varlıkların getirisinin (i1) gibi yabancı varlıkların getirisinin (i0 = iF) üzerinde gerçekleşmesi, karar birimlerinin getirisi daha yüksek olan yerli varlıklarda konumlanmasını sağlamaktadır. Karar birimlerinin getirisi daha yüksek olan yerli varlıklara olan ilgisiyle birlikte ülkeye giren döviz miktarındaki artış reel döviz kurunda bir azalma meydana getirecektir. Reel döviz kurundaki azalmayla birlikte artan ithalat ve azalan ihracat sonucu net ihracatın düşmesiyle ilk durumda artan kamu harcamalarının etkisiyle sağa doğru kayarak (IS2)
formunda oluşan mal piyasasında dengeyi gösteren eğri toplam planlanan harcamaların azalmasıyla yeniden geriye doğru hareket ederek mal piyasasında dengeyi gösteren eğrinin (IS1) formunda oluşmasına neden olacaktır. Ulaşılan nihai sonuç itibariyle üçlü denge başlangıçta olduğu gibi (A) noktası ile ifade edilen düzeyde (i0 – Y0) bileşiminde dengeye ulaşacaktır. Şekilden görüleceği üzere sermaye hareketliliğinin sınırsız ve döviz kurunun esnek olduğu bir durumda genişletici maliye politikasının üçlü denge üzerinde hiçbir etkisi görünmemektedir.

Grafikte başlangıç (A) noktası itibariyle üçlü dengenin (i0 – Y0) bileşiminde kurulduğu görülmektedir. Esnek döviz kuru rejiminde olduğu gibi sabit döviz kuru rejiminde de kamu harcamalarındaki artışla birlikte mal piyasasındaki denge durumlarının geometrik yerini veren (IS1) eğrisinin sağa doğru paralel olarak kayarak (IS2) formunu aldığı görülmektedir. Kamu harcamalarındaki artışla birlikte şekil üzerinde (C) noktasıyla ifade edilen denge durumunda reel milli gelirin artarak (Y2) düzeyinde gerçekleşmesi para talebinin artmasına neden olmuştur. Artan para talebi ile birlikte (i0 = iF )’den (i1) düzeyine çıkan faiz oranı toplam planlanan harcamaların azalmasına ve kamu harcamalarıyla (Y2) düzeyine yükselen reel milli gelirin (Y2 – Y1) kadar dışlanmasına neden olmaktadır. Dışlama etkisi ile birlikte (B) noktasıyla ifade edilen noktada döviz piyasasının dengede olmadığı görülmektedir. Yükselen faiz oranı ile birlikte yerli varlıkların getirilerini ifade eden (i1) faiz oranı, yabancı varlıkların getirilerini ifade eden (i0 = iF) faiz oranından yüksekte olduğundan ekonomik karar birimleri getirisi daha yüksek olan yerli varlıkları tercih edeceklerdir. Ulusal (yerli) varlıklara olan ilgi ile yurt içine yönelen döviz miktarını artırarak reel döviz kurunun yerli para karşısında değerinin azalması yönünde bir baskı oluşturmuştur. Sabit döviz kuru rejiminin benimsenmiş olması merkez bankasının dönem başında piyasalara duyurduğu döviz kuru üzerinden işlem
yapılmasını gerektirdiğinden reel kur üzerindeki düşüş baskısı kuru bulunduğu yerden hareket ettiremeyecektir. Bununla birlikte yerli para birimi üzerinden yüksek getirili finansal varlıkları satın alabilmek için yurt içine giren döviz karşılığında merkez bankası dönem başında duyurduğu döviz kuru üzerinden yerli para birimi talebini karşılayacak ve para piyasasında dengeyi gösteren (LM1)
eğrisi sağa doğru kayarak (LM2) formunu alacaktır. (C) noktası ile ifade edilen noktaya yönelen denge itibariyle reel milli gelirin (Y2) düzeyine çıkması sabit kur rejimi altında maliye politikasının esnek kur rejiminin aksine etkin olduğu sonucuna ulaşılmasına yol açmaktadır. Yani kamu harcamalarıyla artan reel milli gelirin yükselen
faiz oranı ile esnek kur rejimi altında dışlanması süreci, sabit kur rejimi altında işlemeyecektir. Maliye politikasının sabit kur rejimi altında etkin olmasına yol açan bu durumun arkasında görüldüğü üzere dışlama etkisinin olmaması yatmaktadır.

Sermaye hareketliliğinin sınırsız, döviz kurunun döviz arz ve talebine bağlı olarak döviz piyasasında belirlendiği esnek kur rejimi varsayımı altında başlangıç (A) noktası  itibariyle dengenin (i0 – Y0) bileşimiyle sağlandığı görülmektedir. Bu noktadan sonra reel para arzında (M/P) meydana gelen artışla birlikte para piyasasında dengeyi gösteren eğri (LM2)’ye kayarken ve yeni denge (B) noktası ile ifade edilen düzeyde (i1 – Y1) bileşimiyle sağlanmaktadır. Yurtiçinde faiz oranının (i1) gibi yabancı varlıkların getirisinin altında oluşması karar birimlerinin reel servetlerini daha yüksek getiriye sahip yabancı varlıklarda bulundurma eğiliminde olmalarına dolayısıyla dövizin yurtiçinden yurtdışına çıkmasına yol açmaktadır. Dövize olan bu talep artışı esnek kur rejiminin de desteğiyle reel döviz kurunun yükselmesi yönünde bir etkide bulunacaktır. Reel döviz kurunda meydana gelen yükseliş ithalatın azalması ihracatın artması ile net ihracatın artmasına yol açmaktadır. Artan net ihracat ile birlikte toplam planlanan harcamalar da artışa geçecek ve mal piyasasında dengeyi gösteren eğri (IS2) ile gösterilen forma doğru kayacaktır. Grafik üzerinde (C) noktası ile gösterilen bu noktada reel milli gelir artan reel para arzı ile (Y2) düzeyine çıkacak ve esnek kur rejimi altında etkin olmayan maliye politikasının aksine para politikasının etkin olmasına yol açacaktır. Reel döviz kurunda meydana gelen artışla birlikte yerli para biriminin yabancı para birimi karşısındaki değer kaybının ülkenin ihracatını artırması ülkenin ilişkide olduğu diğer ülkelerin ithalatının artmasıyla aynı anlama gelmektedir. Aynı şekilde net ihracatın artmasına neden olan bir diğer boyut olan ithalatın azalması da diğer ülkelerin ihracatının azalması anlamına geldiğinden kısaca reel döviz kuru azalan ülkenin net ihracatında ortaya çıkan artış eşzamanlı olarak diğer ülkelerin net ihracatında azalış meydana getirecektir. Reel döviz kuru düşen ülkenin diğer ülkelerin aleyhine sağladığı söz konusu kazanç “komşuyu zarara sokma politikası” olarak nitelendirilmektedir. Elbette komşuyu zarara sokma politikasının başarılı olabilmesi için reel döviz kurunu düşüren ülkeyi diğer ülkelerin izlememesi gerekmektedir. Diğer ülkelerin reel döviz kurunu düşüren ülkeyi takip etmesi durumunda ise komşuyu zarara sokma politikası başarısız olarak “rekabetçi değer kaybı” durumu gerçekleşmektedir.

Grafikte başlangıç (A) noktası itibariyle üçlü dengenin (i0= iF – Y0) bileşiminde sağlandığı görülmektedir. Bu noktadan sonra para otoritesinin reel para arzında bir artışa gitmesiyle para piyasasında dengeyi gösteren (LM1) eğrisi sağa doğru kayarak (LM2) formunu almaktadır. Döviz piyasasının dengede olmadığı (B) noktası ile gösterilen yeni düzeyde yerli varlıkların getirilerini temsil eden faiz oranının, yabancı varlıkların getirilerini temsil eden faiz oranının altında olması (i0 = iF > i1) nedeniyle karar birimleri reel servetlerini birbiriyle tam ikame olabilen yerli ve yabancı varlıklar arasında getirisi daha yüksek olan yabancı varlıklarda bulundurmayı tercih etmektedirler. Getirisi yüksek olan yabancı varlıklara yönelen ilgi ülkeden döviz çıkışına neden olurken reel döviz kuru üzerinde bir yükseliş baskısı yapmasına rağmen sabit kur altında dövizin fiyatı değişemeyeceğinden merkez bankası dönem başında duyurduğu kur üzerinden ekonomik birimlerin döviz talebine yerli parayı çekerek karşılık vereceğinden reel para arzının artışıyla (LM2) formuna ilerleyen eğri yeniden (LM1) konumuna gerileyecektir. Dolayısıyla sermaye hareketlerinin sınırsız ve sabit kur rejiminin benimsendiği bir durumda genişletici para politikasının maliye politikası aksine etkin bir sonuç doğurmadığı görülmektedir.

Günümüzün küreselleşmiş dünyasında dış ticaret kadar önemli kavramlardan birisi de uluslararası finanstır. Uluslararası finansın önemli kavramlarından bir tanesi de Frankel (1999) tarafından ortaya atılan “imkansız üçleme (Impossible Trinity, Trilemma)” kavramıdır. (BP) eğrisinin yatay eksene paralel bir biçimde seyrettiği tam sermaye hareketliliği modelinde reel para arzında meydana gelen bir artışla düşen faiz oranı ortamında artan toplam planlanan harcamaların etkisiyle reel milli gelirin yükseldiği bilinmektedir. Düşen ulusal piyasadaki faiz oranının ekonomik karar birimlerini getirileri görece daha
yüksek olan yabancı varlıklar yönünde konumlanmaya itmesi reel döviz kuru üzerinde bir yükseliş baskısı yaratsa da sabit döviz kuru rejiminin benimsenmiş olmasının da etkisiyle döviz kurunda herhangi bir hareket olmayacağından merkez bankası önceden duyurduğu kur üzerinden yerli para karşılığında artan döviz talebini karşılayacaktır. Böylece genişletici para politikası ile başlayan süreç daraltıcı para politikası ile başladığı düzeye döndüğünden Mundell-Fleming modelinde sermaye hareketlerinin tam ve döviz kuru rejiminin “sabit” olarak benimsendiği bir durumda uygulanan para politikası uygulamasının etkinsiz olacağı sonucuna varılmaktadır. Yukarıdaki durumdan da açıkça anlaşılabileceği üzere tam sermaye ve sabit kur rejimi varsayımı altında merkez bankasının elinde ekonomiyi arzuladığı gibi yönlendirebileceği etkin bir para politikası silahı bulunmamaktadır. İşte merkez bankasının sermaye akışkanlığının tam olduğu bir durumda döviz kuru rejimi ve para politikasını aynı anda belirleyebilme noktasındaki imkansızlığı “imkansız üçleme” olarak adlandırılmaktadır. Uluslararası sermaye hareketleri, bağımsız para politikası ve döviz kuru rejiminden yalnızca iki tanesinin tercih edilebilmesine olanak tanıyan bu durumu aşağıdaki şekil yardımıyla daha net bir biçimde ortaya koymak mümkündür.

Buna göre üçgen şeklin köşelerinde yer alan ve aynı anda kullanılmasının mümkün olmadığı araçlardan tercih edilen iki tanesinin ancak ve ancak iki köşegen arasındaki kenarın kullanılmasıyla mümkün olabildiği özetlenmek istenmektedir. Yani sermaye hareketlerinin tamamen akışkan olduğu bir durumda, döviz kuru rejimi kontrol edilmek isteniyorsa bunun ancak ve ancak para kurulu ile mümkün olabildiği, aynı şekilde sermaye akışkanlığının tam ve para politikasının bağımsız bir biçimde uygulanması isteniyorsa bu durumun ancak esnek döviz kuru rejimi altında, son olarak hem kur hem
de para politikasında belirleyici olabilmenin sermaye hareketlerindeki kısıtlılık ile mümkün olabildiği anlatılmak istenmektedir.

Toplam Planlanan Harcama AE harfleriyle kısaltılarak yazılır. Toplam Planlanan Harcama (AE) denkleminden hareketle üzerindeki her düzeyde toplam tasarrufları toplam yatırımlara ve aynı zamanda toplam harcamaları toplam gelire eşitleyen IS eğrisi elde edilmişti. Dışa kapalı bir eko­nomik modelde mal piyasasında (AE = Y) biçiminde tanımlanan denge koşulu aynı şekilde açık bir ekonomi açısından da aynı biçimde tanımlanmaktadır.

Dışa açık bir ekonomi modeli için türetilen IS eğrisinin dışa kapa­lı bir ekonomi modeli için türetilen IS eğrisinden hiçbir farkı bulunma­maktadır. Tek fark toplam planlanan harcama denkleminin içerdiği net ihracat (NX) büyüklüğünün dışa açık ekonomi modelinde analize dâhil edilmesidir.

Kapalı bir ekonomi için (AE = C + I + G) biçiminde tanımlanan toplam harcama denklemi açık bir ekonomiye geçildiğinde (AE = C + I + G + NX) biçiminde tanımlanacaktır. Buradaki tek fark kapalı olmayan bir ekonominin dış âlemle etkileşim halinde olunmasının getirdiği ithalat ve ihracat büyüklüklerinin de modele dâhil edilmesidir.

CA = NX = (X ) – (IM)

Cari işlemler hesabının dengede olması (CA = 0) biçiminde gösterildiğinden, böylesine bir dengede net ihracatın dengede olması (NX = 0) koşulu da sağlanacaktır.

Karar birimleri ulusal tahvillere yöneldiğinde yatırım hesabı (CK) fazla verirken, yabancı tahvillere yöneldiğinde açık verecektir. Yani yatırım hesabının açık mı fazla mı vereceği ulusal tahvillerin faizi ile yabancı tahvillerin faizi arasındaki fark tarafından tayin edilmektedir.

CK = k (İ_D – İ_F)

CK= Yatırım hesabı

İ_D = Ulusal tahvillerin faiz oranı

İ_F = Yabancı tahvil faiz oranı

k = k katsayısı sermaye hareketlerinin ulusal ve yurtdışı faiz farkına olan duyarlılığıdır.

Cari işlemler hesabında oluşacak olan fazla veya açığa eş miktarda bir döviz çıkışı veya döviz girişi ile dengelenen noktaların geometrik yerini veren (BP) eğrisi döviz piyasasını dengeye getirmektedir. Döviz piyasasında dengeyi gösteren eğri BP harfleri ile kısaca yazılır.

Döviz piyasasında (ödemeler dengesinde) üzerindeki tüm noktalarda net ihracatta (cari işlemler hesabında) meydana gelen açık veya fazlanın aynı miktarda sermaye giriş veya çıkışına eşit­lendiği denge reel milli gelir-denge faiz oranı bileşimlerin geometrik yeri pozitif eğimli döviz piyasasında denge (BP) eğrisi ile gösterilmektedir. Pozitif eğime sahip BP eğrisi farklı eğimlerde ortaya çıkabilmektedir. BP eğrisi pozitif eğime sahip olmakla birlikte daha dik veya daha yatık olabilmek­tedir.

Reel döviz kurunda artış veya azalışlarla ile birlikte sırasıyla yükseliş veya düşüşe geçen net ihra­catın sermaye hareketlerini tetiklemesi sonucu faiz oranında meydana gelen yukarı veya aşağı hareketlerle reel milli gelir düzeylerinin bileşiminden oluşan döviz piyasasında denge (BP) eğrisinin sırasıyla aşağı (sağa) veya yukarı (sola) doğru kayacağı görülmektedir.

Ekonominin dışa açık olduğu bir model açısından ikili denge olarak bilinen mal ve para piyasalarına üçüncü bir denge durumu olan döviz piyasalarının eklem­lenmesiyle elde edilen üçlü denge;

Üçlü denge; IS, LM ve BP eğrilerinin (İ₀ –Y₀) bileşimiyle birbirlerine eşitlenmektedir.

Adını Robert Mundell ve Marcus Fleming’den alan “Mun­dell-Fleming Analizi” mal, para ve döviz piyasalarının farklılaştırılmış döviz kuru rejimleri altında farklı­laştırılmış ekonomi politikaları açısından içerdiği eşzamanlı denge durumunu inceler.

Merkez bankasının sermaye akışkanlığının tam olduğu bir durumda döviz kuru rejimi ve para politikasını aynı anda belirleyebilme noktasındaki imkânsızlığı “imkânsız üçleme” olarak adlandırılmaktadır. Uluslararası sermaye hareketleri, bağımsız para politikası ve döviz kuru rejiminden yalnızca iki tanesinin tercih edilebilmesine olanak tanıyan modeldir.

Uluslararası finansın önemli kavramların­dan bir tanesi Frankel (1999) tarafından ortaya atılan “imkânsız üçleme” kavramıdır.  Merkez bankasının sermaye akışkanlığının tam olduğu bir durumda döviz kuru rejimi ve para politikasını aynı anda belirleyebilme noktasındaki imkânsızlığı “imkânsız üçleme” olarak adlandırılmaktadır.

Ödemeler dengesinde yatırım hesabının açık mı fazla mı vereceği ulusal tahvillerin faizi ile yabancı tahvillerin faizi arasındaki fark tarafından tayin edilmektedir.Ödemeler dengesinde yatırım hesabının açık mı fazla mı vereceği ulusal tahvillerin faizi ile yabancı tahvillerin faizi arasındaki fark tarafından tayin edilmektedir

Cari işlemler hesabında oluşacak olan fazla veya açığa eş miktarda bir döviz çıkışı veya döviz girişi ile dengelenen noktaların geometrik yerini veren (BP) eğrisi döviz piyasasını dengeye getirmektedir.

Marjinal ithalat eğilimi (m) ne kadar büyükse (BP) eğrisi o kadar dik, sermaye hareketlerinin ulusal ve yurtdışı faiz farkına duyarlılığı (K ) ne kadar fazlaysa (BP) eğrisinin o kadar yatık olur.