İnşaat Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği I

İnşaat sektörü ülkemiz ekonomisinin en önemli itici güçlerinden birini teşkil etmekte olup ekonomik büyümede doğrudan katkısı olan bir faaliyet koludur. Türkiye İstatistik Kurumunun 2018 yılı verilerine göre inşaat sektörünün ülkemiz gayrisafi yurt içi hasılası içindeki payı %7,2’dir. 200’den fazla alt sektöre oluşturduğu mal ve hizmet talebi, sektörün ekonomik önemini artırmaktadır.

Yüksekte çalışma konusu özelinde iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına göre yüksekte çalışma, “Seviye farkı bulunan ve düşme sonucu yaralanma ihtimalinin oluşabileceği her türlü alanda yapılan çalışma.” olarak ifade edilmektedir. Bu tanımlamadan sadece zemin seviyesinin üstündeki alanlarda değil daha alt seviyelerdeki yerlerde yürütülen faaliyetlerin de yüksekte çalışma kapsamına girdiği anlaşılmaktadır. Yüksekte çalışmayı 1,8 m ve üzerindeki ya da 3 m ve üzerindeki yüksekliklerde yürütülen çalışmalar olarak kabul eden ülkeler bulunduğu gibi ülkemizdekine benzer bir yükseklik kabulü yapan ülkeler de bulunmaktadır.

2013-2017 yılları arasında sektörde yüksekten düşme şeklinde meydana gelen iş kazalarının yaygın ana nedenleri;

1. düşmeye karşı önlem alınmamış kat kenarlarından düşmeler (%21,21),
2. yapı içerisinde yer alan diğer boşluklardan düşmeler (%17,01),
3. kalıp işlerinin yürütümü esnasında meydana gelen düşmeler (12,46),
4. cephe iskelelerinden düşmeler (10,68),
5. çatıdan düşmeler (%9,3),
6. kullanılan iş ekipmanı kaynaklı düşmeler (%8,27),
7. direkten düşmeler (3,26), sütunlu çalışma platformu
8. diğer iskelelerden düşmeler (2,61)
9. diğer düşme tipleri (%15,2)

 şeklinde sıralanmaktadır.

Yüksekte çalışma kontrol hiyerarşisi birçok kaynakta farklılıklar göstermesine rağmen genel olarak şu sıralamayı içermektedir:

1. Yüksekte çalışmaktan kaçınma,
2. Düşmelerin önlenmesi (düşmeyi önleyici sistemler ve hareketi kısıtlayıcı sistemler),
3. Düşmelerin mesafelerinin ve sonuçlarının azaltılması (düşmeyi durdurucu sistemler),
4. İdari kontroller

Olası bir düşme durdurulduğunda, düşen kişinin gövdesi gerilen halattan ve düşme hareketinden üretilen enerjiyi emer. Halatın en fazla uzama yaptığı anda üretilen kuvvet, darbe kuvveti olarak tanımlanmaktadır. Çalışanın üzerine gelebilecek azami darbe kuvveti 6 kN’u aşamaz. Yüksekte çalışma yürütüleceği zaman dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan birisi de düşme faktörüdür. Düşme faktörü, yüksekte çalışma yapan kişinin düşme yüksekliğinin, düşüş esnasında çalışanı durduracak olan halatının uzunluğuna oranı şeklinde ifade edilmektedir. Düşme faktörü, f:

f = h L

ile hesaplanır ve 0 ile 2 arasında bir değer alır. Düşme yüksekliği düşüşün başladığı nokta ile durduğu nokta arasındaki mesafedir.

Yüksekte çalışma gerçekleştirilirken her durumda; kullanılan ekipmanların işe uygun, bakımı yapılmış ve iyi durumda olması, çalışanların ekipman kullanma ve işi güvenli şekilde yürütme konusunda yetkin ve eğitimli olması, çalışanların işi güvenli bir şekilde gerçekleştirmek için uygulanan kontrol önlemlerini anlaması büyük önem arz etmektedir.

Geçici kenar koruma sistemleri üç bileşenden oluşmaktadır. Bunlardan ilki ana korkuluk, ikincisi ara korkuluk veya ara koruma, üçüncüsü ise topuk levhasıdır. Ara koruma; tel örgü bariyer veya güvenlik ağı bileşenlerinden oluşmaktadır. Geçici kenar koruma sistemi sınıflarına göre bileşenler arası yatay veya düşey açıklıklar değişiklik göstermektedir: Sınıf A: Ana korkuluk, ara korkuluk ve topuk levhası arasındaki açıklıklar 47 santimetreden az olmalıdır. Sınıf B: Yatay veya düşey açıklıklardan en az biri 25 santimetreden az olmalıdır. Sınıf C: Yatay veya düşey açıklıklardan en az biri 10 santimetreden az olmalıdır.

Kişisel düşmeyi durdurucu sistemler, çalışma alanından düşen bir çalışanı güvenli bir şekilde durdurmak (yakalamak) için kullanılan sistemlerdir. Bu sistemlerin amacı, bir çalışanın kontrolsüz bir mesafeden düşmesini güvenli bir şekilde durdurmak ve düşüşün çalışan üzerindeki etkilerini azaltmaktır. Bir kişisel düşmeyi durdurucu sistemin etkin biçimde çalışabilmesi uygun bir ankraj noktasının kullanılmasına bağlıdır.

Ankrajlar ve yaşam hatları kişisel düşmeyi önleyici ya da kişisel düşmeyi durdurucu sistemlerin bir parçasıdır. Aşağıdaki durumlarda kullanılabilir:

• Çalışanların, işlerini güvenli biçimde yürütebilecekleri bir alan oluşturmak için hareketi kısıtlayıcı sistemin bir parçası olarak,
• Korumasız kenarlarda çalışılması gerektiğinde ya da düşmeye karşı farklı bir önlem alınamadığında kişisel düşmeyi durdurucu sistemin bir parçası olarak,
• Çalışma konumlandırma sisteminin bir parçası olarak.

Nokta Ankraj: Nokta ankrajlar A tipi ankraj tertibatı olarak sınıflandırılırlar ve oluşturulması için yapısal bir ankrajlama ya da sabitleme gerektiren sistemlerdir. En sık kullanılan ankraj sistemi türüdür. Üç Ayaklı Ankraj: Üç ayaklı ankrajlar yapısal ankraj ya da sabitleme gerektirmeyen taşınabilir ankraj tertibatlarıdır. B tipi ankraj tertibatları arasında sınıflandırılırlar. Özellikle kapalı alanlara giriş-çıkışlarda ve bazı kurtarma operasyonlarında kullanılırlar. Taşınabilir Ankraj: Kapı ankrajları, askı kayışları, kiriş ankrajları vb. ankraj tertibatları B tipi ankraj tertibatları arasında olup taşınabilir ankrajlar olarak adlandırılmaktadır. Kapı ankrajları konutların içindeki kapılara sabitlenerek çalışanın korumasız kenar ya da pencere yakınında çalışmasına imkan tanır. Askı kayışları, tekstil malzemeden ya da çelikten üretilmiş ve yapıların kolon, kiriş vb. elemanlarına sarılarak ankraj noktası oluşturulmasına imkan tanımaktadır. Kiriş ankrajları, özellikle çelik yapılardaki kirişlere bağlanarak bir ankraj noktası teşkil etmektedir. Yatay Yaşam Hatları: Esnek ve rijit yatay yaşam hatları sırasıyla C tipi ve D tipi ankraj tertibatları olarak sınıflandırılırlar. Çalışanlar, kendilerini yaşam hattı üzerindeki noktalara sabitleyerek çalışmalarını yürütürler. C tipi D tipi ankraj tertibatlarında; uç ankrajlar, ara ankrajlar, hareketli bağlantı noktası, enerji sönümleyici gibi bileşenler yer alır. Tek kullanıcı ya da birden fazla kullanıcı için tasarlanabilirler. Ölü Yük Ankrajı: Çalışma prensibi ankraj yapısını oluşturan elemanın ağırlığı ve sürtünmeye dayanan ölü yük ankrajları, E tipi ankraj tertibatları olarak sınıflandırılırlar. Ölü yük ankraj sistemlerinde çalışan kendisini bir ağırlık üzerinde bulunan ankraj noktasına sabitler.

Birleşik Krallık’ın Yüksekte Çalışma Yönetmeliği’nde yüksekte çalışma; bu Yönetmeliğin gerektirdiği önlemler alınmadığı takdirde, bir çalışanın kişisel yaralanmasına yol açabilecek bir yükseklikten düşebileceği; (a) zemin seviyesindeki veya altındaki bir yer de dâhil olmak üzere herhangi bir yerde çalışmak; (b) daimi bir işyerindeki merdiven haricinde, iş esnasında bir yere erişim sağlamak veya buralardan ayrılmak şeklinde tanımlanmıştır.

Mevzuatımızda yapılmış olan yüksekte çalışma ve dolayısıyla yükseklik tanımları, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun da getirmiş olduğu önleyici yaklaşımın da katkısıyla daha kapsayıcı tanımlar teşkil etmektedir.

Yüksekten düşme hareketi insan zihninin tahmin ettiğinin de ötesinde çok hızlı bir şekilde gerçekleşmektedir. Yaklaşık 100 kg ağırlığında bir insanın serbest düşmesinde hava direnç katsayısı k=0,24 kabul edildiğinde henüz düşmenin 1’inci saniyesinde yaklaşık 5 metrelik bir düşme gerçekleşmiş olup cismin hızı saatte 33,65 km’ye ulaşmaktadır.

Kişisel Koruyucu Donanım Yönetmeliği ile Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelikte ise genel olarak kişisel koruyucu donanımların sağlık ve güvenlik risklerine karşı son çare olduğu, riskler başka yollarla kontrol edilemezse, çalışanların kullanımı için uygun kişisel koruyucu donanım ve eğitim sağlanması gerektiği belirtilmektedir.

Yönetmeliğin Ek- 2’sinde, yüksekte yapılan geçici işlerde kullanılan merdiven, iskele ve halat kullanımına ilişkin hükümler yer almaktadır. Yönetmeliğin Ek-3’ünde ise yüksekte çalışmalarda kullanılan birçok kaldırma ve iletme ekipmanının bakım, onarım ve periyodik kontrollerine ilişkin hususlar düzenlenmiştir.

Genel olarak yüksekte çalışma kontrol hiyerarşisinin kabul edilen dört düşme koruma kategorisi bulunmaktadır, bunlar yüksekte çalışmaktan kaçınma, düşmeyi önleme, düşmeyi durdurma ve idari kontroller olarak sıralanabilir. İşverenler çalışanların düşmeye karşı korunmasını sağlama konusunda mevzuat hükümleri başta olmak üzere ilgili standartlar ile ulusal ve uluslararası rehberlerde yer alan yükümlülük ve gereksinimleri yerine getirmelidirler.

Geçici kenar koruma sistemlerinin sınıflarının kullanım alanları çalışma yüzey açısı ve düşme yüksekliğine bağlı olarak değişmektedir (Tablo 3.1 ve Şekil 3.3). Geçici kenar koruma sistemleri her halükarda çalışma yüzeyi açısının 60°’den fazla olduğu alanlarda kullanılmaz.

Geçici kenar koruma sistemleri üç bileşenden oluşmaktadır. Bunlardan
ilki ana korkuluk, ikincisi ara korkuluk veya ara koruma, üçüncüsü ise topuk levhasıdır. Ara koruma; tel örgü bariyer veya güvenlik ağı bileşenlerinden oluşmaktadır.

Rüzgar perdeleri, aynı zamanda çalışanları rüzgar veya yağmur gibi iklim koşullarından da korumaktadır. Bu durum, inşaatlarda hava koşullarından kaynaklanan kesinti süresinin en aza indirilmesine de yardımcı olmaktadır. Rüzgarın çalışanlar üzerindeki etkisi, yükseklik arttıkça daha kritik hâle gelmektedir. Rüzgar perdelerinin diğer bir faydası ise çalışanların baş dönmesini azaltmaya yardımcı olması ve üretkenlik seviyelerini daha da artırmasıdır. Ayrıca rüzgar perdeleri birden fazla kat yüksekliğine yayılarak işin herhangi bir zamanda birden fazla seviyede gerçekleştirilebilmesini sağlamakta ve çalışma döngülerini önemli ölçüde hızlandırmaya yardımcı olmaktadır. Bununla birlikte hidrolik tırmanma özelliği ile rüzgar perdeleri, vinç kullanımını gerektirmemektedir.

Çalışma konumlandırma ekipmanları her kullanımdan önce aşınma, hasar ve diğer bozulmalar açısından incelenmeli ve hasarlı bileşenler kullanımdan kaldırılmalıdır. Çalışma konumlandırma sisteminin kullanım süresi boyunca, bir kaza durumunda düşme mesafesini azaltmak için çalışanın bağlı olduğu konumlandırma halatı her zaman gergin tutulmalıdır.