Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Temelleri

Günümüz teknolojisinin son 10 yılı incelediğinde, bilgisayar teknolojisindeki hızlı gelişim dikkatimizi çekmektedir. İşte bilgisayar teknolojisindeki bu gelişmeler ile birlikte bilgiye ulaşma ve bilgi üretmek de aynı hızla önem kazanmıştır. Artık kişilerin bilgiye hızla ulaşmak istemesi, doğru ve zamanında karar alabilmesi, her an bilgiye gereksinim duyması vb. sebeplerden bilgiye olan ihtiyaç gün geçtikçe artmaktadır. Bugünün dünyasında oluşturulan bilgilerin birçoğunu konumsal/mekansal veriler oluşturmaktadır. Bu verilerin toplanması ve analiz edilmesi çok büyük önem kazanmıştır. Konuma ait her türlü verinin işlenmesi, depolanması, sorgulanması ve analiz edilmesi gibi birçok konu, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. CBS, dünya üzerindeki birçok problemin çözülmesi için konuma/mekâna dayalı karar verme süreçlerinde kullanıcılara/yöneticilere yardımcı olmak üzere, konumsal verilerin; toplanması, depolanması, işlenmesi, yönetilmesi, konumsal/mekansal analizi, sorgulaması ve sunulması işlemlerini yerine getiren yazılım, donamı, personel, veri ve yöntemler bütünüdür. CBS özel sektörden akademik çalışmalara, çevresel sorunlardan afet yönetimine birçok alanda başarılı bir şekilde kullanılmış ve kullanılmaktadır. Özellikle yerel yönetimlerde kent bilgi sistemi, orman çalışmalarında orman bilgi sistemi, tapu ve kadastro bilgi sistemleri (TAKBİS), arazi bilgi sistemleri, lojistik bilgi sistemleri, afet bilgi sistemleri turizm, arkeoloji, eğitim, nüfus, bulaşıcı hastalıklar vb. birçok alanda kullanılmaktadır. CBS’nin kullanım alanları ile ilgili detaylı bilgiler ünitenin ilerleyen kısımlarında anlatılacaktır. 

Coğrafi bilgi sistemlerinin temel ve en önemli bileşeni kuşkusuz veridir. CBS projelerinde konumsal ve konuma ait tablosal/öznitelik verileri kullanılmaktadır. Genelde CBS projelerinde proje bütçesinin büyük bir kısmını (yaklaşık %80-90), projede kullanılacak verilerin temini oluşturmaktadır. Görüldüğü üzere veri çok kıymetli ve çok önemli bir bileşendir. Bu nedenle oluşturulacak verilerin düzenli bir yapıda olması gerekir. Verilerin nereden geldiği bilinmeden birçok CBS çalışması yapılmaktadır. Ancak verilerin nereden geldiği, kimin tarafından, hangi formatta ve hangi tarihte üretildiği vb. bilgiler, bu çalışmalar için oldukça önemlidir. İşte bu tür bilgilere metaveri denilmektedir. Metaveri kısaca verinin verisi anlamına da gelmektedir. Coğrafi bilgi sistemleri için veri birçok yolla üretilebilmektedir. Bunlardan en yaygın olan yöntem ve veriler aşağıdaki gibidir. • Yersel ölçme yöntemleri • Uzaktan algılama ve fotogrametri teknikleri • Küresel konumlandırma sistemleri • Sayısallaştırma • Grafik veriler • Tablosal veriler • Veritabanları olarak sıralanabilir. Veri için en önemli şey verinin konumsal hassasiyeti yani doğruluğudur. Yukarıdaki yöntemler ile farklı konumsal hassasiyete sahip veriler üretilmektedir. Her birinin maliyeti ise farklılık göstermektedir. Maliyetlerimizi doğru belirleyebilmek için öncelikle hangi yöntemi kullanacağımıza karar vermemiz gerekir. Bunun için ilk bilinmesi gereken şey ölçektir. Haritada gösterilen uzunluğun, gerçek dünyadaki büyüklüğüne olan orana ölçek denilmektedir. Görüldüğü gibi ölçeğin basit bir tanımı olmasına karşılık CBS ve harita çalışmalarında çok büyük bir öneme sahiptir. Çünkü ölçek bize haritanın doğruluğunu vermektedir. Ölçeğimizi belirledikten sonra hangi çözünürlükte veya doğrulukta veri üreteceğimize karar verebiliriz. Üretilen verilerin konumsal hassasiyeti kadar öznitelik bilgilerinin de doğruluğu son derece önemlidir. Üretilen verilerin mantıksal olarak tutarlılık oluşturması gerekmektedir. Grafik verilerin tutarlılılığı topoloji kuralları sayesinde sağlanırken, öznitelik verilerinin tutarlılığı veritabanları aracılığı ile sağlanmaktadır. 

Metaveri: Veriye ait içerik, kalite, durum ve diğer karakteristikleri gösteren bilgidir. Coğrafi veri için metaveri ile verinin kim tarafından, nerede, ne zaman ve nasıl toplandığı; mevcudiyeti ve dağıtım bilgileri; projeksiyonu, ölçeği, çözünürlüğü, doğruluğu, bazı standartlara uygunluğu gibi bazı önemli bilgiler düzgün bir şekilde sıralanır. Metaveri bünyesinde özellikler ve dokümantasyon vardır. Özellikler veri kaynağından (örneğin, veriye ait koordinat sistemi ve projeksiyon gibi) türetilirken, dokümantasyon ise kullanıcı (örneğin, veriyi tanımlayan anahtar kelimeler gibi) tarafından girilir (Coğrafi Bilgi Sistemleri, 2015).

CBS projelerinin çalışabilmesi için gerekli bilgisayar, çevre birimleri olarak tanımlanabilir. CBS projelerinde verilerin depolandığı disk alanları, CBS yazımlarının çalışacağı bilgisayar sistemleri, her türlü harita ve paftayı taramak için kullanılacak tarayıcılar, projelerin çıktı ürünlerinin alınabilmesi için yazıcı ve çiziciler, araziden bilgi toplamak için kullanılacak tablet ve GPS (Küresel Konumlandırma Sistemleri) vb. bütün sistemler CBS’nin donanım bileşenini oluşturmaktadır. CBS projesinin hacmine göre bu ürünlerin seçimi önemlidir. Bu nedenle çalışma amacına uygun veri toplayıp depolayabilen, sorgulama yapabilen, analiz ve sonuçları gösterebilen ürünlerin olması gerekmektedir. Eskiden çok büyük maliyetlere sahip olan CBS donanım ürünleri, günümüzde teknolojinin gelişmesi ile birlikte hem daha ucuzlamış hem de işlevsel olarak yüksek kapasiteli ürünler hâline gelmiştir.

CBS yazılımları, CBS projelerini oluşturmak ve yönetmek için kullanılırlar. Genel bir CBS yazılımının; verilerin üretilmesini, depolanmasını, görüntülenmesini, amaçlar doğrultusunda sorgulanmasını, koordinatsız verilerin koordinatlandırılmasını sağlaması, raporlama yapabilmesi, etiketleme özelliğinin olması, çıktı haritalar üretilebilmesi vb. özellikleri yapabilecek fonksiyon ve özelliklere sahip olması gerekmektedir. Ayrıca yazılımın topolojik kuralları göz önünde bulundurarak topolojik hataları da gösterebilmesi ve bu hataların giderilmesi için düzenleme araçlarına sahip olması gerekmektedir. CBS çalışmalarında topoloji kavramı çok büyük bir öneme sahiptir. Birçok CBS projesi topoloji bilgisine ihtiyaç duyar. Örneğin, iki nokta arasında en kısa yolu bulabilmek için, birbirine bağlı çizgi bilgilerine ve her yönde her bir çizgiyi takip etmek için gerekli mesafe bilgisine ihtiyaç duyulmaktadır. (http://www.hgk.msb.gov.tr/e-3-terimler-sozlugu.html). İşte bu tür uygulama ve projelerin yapılabilmesi için CBS yzılımının topoloji kurallarına göre çalışması gerekmektedir. Bir CBS projesine başlamadan seçilecek yazılım son derece önemlidir. Yazılım farklı veri tiplerini okuyup yazabilmeli, ulusal ve uluslararası veri değişim formatlarını destekleyebilmeli ve CAD (Bilgisayar Destekli Tasarım - Computer Aided Design) formatındaki verileri okuyabilmelidir. 

CBS çalışmalarının yapılmasının bir amacı da kaynakları verimli bir şekilde kullanmaktır. Bunun için CBS projelerinde yöntemin iyi bir şekilde belirlenmesi gerekmektedir. CBS projelerinde yöntem; bir veriye nasıl ve ne şekilde ulaşılacağı, verilerin nasıl işleneceği, hangi analizin kullanılacağı, hangi sorgulamaların ne şekilde yapılacağı, verilerin nasıl saklanacağı, veri tabanının nasıl ve ne şekilde oluşturulacağı, veri dönüşümlerinin nasıl olacağı, sonuç ürünlerin nasıl sunulacağı, projede hangi niteliklere sahip personelin ne şekilde görev yapacağı gibi birçok yolun belirlenmesi için oluşturulan prosedürlerin tamamıdır.

Personel CBS projelerinde önemli bileşenlerden biridir. Bugün CBS projelerinde en önemli eksiklerden biri eğitimli ve uzman personeldir. CBS bileşenlerinden olan verinin personel tarafından doğru bir şekilde oluşturulması gerekmektedir. Örneğin Türkiye İl verisi içerisinde il isimlerinin olduğu bir öznitelik verisi oluşturulurken, il isimlerinin büyük veya küçük harf ile yazılması veya Türkçe karakter kullanılarak verilerin oluşturulması, ileride büyük problemlere sebep olacaktır. Bundan dolayı bu verilerin oluşturulmasında eğitimli ve titiz personelin önemi büyüktür. Eğitimli CBS personeli aşağıdaki kadrolardan oluşturulabilir; • CBS Yöneticisi • Veri tabanı Yöneticisi • Yazılım Uzmanı • Sistem Analisti • Programcı . Bu personel grubunun CBS projesinde; veri tabanın oluşturulması, bakımı, veri güvenliği, veri doğruluğu, işletilmesi, verinin hangi nitelikte toplanacağı, hangi analizlerin yapılacağı, gerekli durumlarda ara kodlamalar yapılarak işlemlerin kolaylaştırılması, son kullanıcıyla eş güdüm içerisinde çalışmak vb. birçok işlevi yerine getirmesi gerekmektedir.

Öznitelik verileri konumsal olmayan, genellikle tablolar hâlinde sunulan verilerdir. Bunlar herhangi bir konumsal verinin nitelik ve niceliksel olarak özelliklerini ifade etmek için kullanılır. Öznitelik verileri tanımlanırken uzman görüşünün alınması, veri tekrarları ve zor toplanan verilerin yeniden toplanmaması açısından büyük önem taşımaktadır. Örneğin bir alandaki bina verilerinden; binanın yaşı, kat yüksekliği, yapı tipi, kullanım şekli, hane sayısı vb. bilgilerin tamamı öznitelik bilgisi olarak tanımlanabilir.

Yer yüzeyi üzerinde herhangi bir coğrafi nesnenin konumunu belirlemek için kullanılan veri tipidir. Konumsal veri koordinatlar yardımıyla belirlenir. Koordinat sistemleri belirli bir projeksiyon sistemine göre tanımlanmış koordinat değerlerini ifade eder. Coğrafi nesneleri CBS yazılımlarını kullanarak ifade edebiliriz. Bu yazılımlar coğrafi nesneleri nokta, çizgi ve poligon gibi geometrik ifadeleri kullanarak ifade eder. Yeryüzünü ifade etmek için kullandığımız bu geometrilere, konumsal veri tipleri denilmektedir.

Nokta veri tipi belirli bir hacmi, alanı ve uzunluğu olmayan verileri tanımlamak için kullanılan veri tipidir. Bu tip veriler genelde X, Y koordinat sistemi cinsinden ifade edilen verilerdir. Kullanılan ölçeğe bağlı olarak çizgi ve alan tipinde belirtilemeyen verilerdir.

Çizgi veri tipi CBS yazılımlarında doğru (line) veya çoklu doğru (polyline) olarak gösterilen geometrik bir şekildir. Çizgi veri tipi nokta verilerin birleşimi şeklinde de ifade edilebilir ve dere, akarsu, yol, elektrik hattı vb. yeryüzü elemanlarını CBS yazılımlarında konumlandırmak için kullanılır.

Alan veri tipi çizgiler ile sınırlandırılmış kapalı bir yüzey olarak tanımlanabilir. Ada, parsel sınırları, il/ilçe/mahalle sınırları vb. yeryüzü elemanlarını CBS yazılımlarında konumlandırmak için kullanılır.

Hücresel (Raster) veri modeli, yeryüzünü, kare veya dikdörtgen olarak, satır ve sütunlarla bölünmüş hücreler ile ifade eden bir veri modelidir. Raster veri setinde piksellerin boyutu verinin çözünürlüğünü ifade etmek için kullanılır. Örneğin 2013 yılında fırlatılan Landsat 8 uydu görüntüsünün band çözünürlüğü 30 metredir. WorldView-3 uydusunun çözünürlüğü ise 31 cm’dir. Görüldüğü gibi farklı kaynaklardan elde edilen raster verinin çözünürlüğü değişkenlik göstermektedir. Raster veri modelinin kullanım alanlarına göre avantaj ve dezavantajları vardır. CBS’de yapılacak proje çalışmalarında, veri modeli seçimi yapılacağı zaman, raster veri modelinin bu özellikleri dikkate alınarak karar verilmesi gerekmektedir. Raster veri modelinin avantaj ve dezavantajları aşağıda sıralanmıştır (Coğrafi Bilgi Sistemlerine Giriş, 2011). 

Raster Veri Modelinin Avantajları: • Raster veri modelinde her piksel matris yapısı içeresinde tanımlandığı için konumlandırma piksel bazında bilinmektedir. • Raster veri modelinde her piksel grid yapısı içerisinde dizinlerde tutulduğu için analitik ve cebirsel işlemler, programlama açısından daha kolay ve kısa sürede yapılabilmektedir. • Raster veri modelinde genellikle piksellere tek öznitelik verisi atandığından basit modelleme, bindirme ve kantatif analizler açısından uygundur. Raster Veri Modeli Dezavantajları: • Piksel boyutu raster veri modelinin hassasiyetini belirlemektedir. • Raster veri modelinde çizgisel elemanların gösterim hassasiyeti piksel boyutuna bağlıdır. Bu nedenle şebeke bağlantı noktaları ve analizleri sağlıklı olarak yapılamamaktadır. • Birden fazla öznitelik verisinin piksellerle ilişkilendirilmesi oldukça zordur. • Raster veri modelinin karakteristik yapısı sadece bir öznitelik verisi saklamaya yatkındır. • Raster veri modelinde veri boyutu fazladır. Veri işleme, saklama ve görüntüleme süresi uzundur. 

Spagetti veri modeli genellikle CAD yazılımlarında kullanılan veri modelidir. Spagetti veri modelinde grafik objelerin sadece X ve Y koordinatlarının saklandığı ve konumsal bir ilişkinin tutulmadığı veri modelidir. Bu veri modeli hızlı çalıştığı için özellikle CAD yazılımlarında tercih edilmektedir. Spagetti veri modelinde grafik gösterim için nokta, çizgi ve alan veri tipleri kullanılır. Kullanılan bu veri tipleri arasında topolojik bir ilişki yoktur. Bundan dolayı bir parselin komşu parselleri gibi sorgulamalar yapılamamaktadır. Sonuç olarak spagetti veri modelinde sorgulamalar kısıtlıdır. Spagetti veri modelinin özellikleri özetle aşağıda sıralandığı gibidir. • Grafik nesnelerin koordinatları saklanır, ancak yapısı ve özellikleri saklanmaz. • Grafik nesnelerin veri yapıları Kartezyen koordinatlar ile saklanır. • Depolanan veriler arasında konumsal (mekânsal) bir ilişki yoktur. • Etkisiz bir depolama tekniği kullanılmaktadır.

Topolojik veri modeline geçmeden önce topoloji kavramını açıklamak gerekir. Topoloji; genellikle coğrafi bilgi sistemi oluşturulması çalışmalarında yaygın olarak uygulanan, geometrik şekillerin, şekil bozulmasına rağmen değişmeden kalan özellikleri ile uğraşan bir bilim dalıdır. Diğer tanımla; detayların birbiriyle nasıl ve ne şekilde ilişkilendirildiğini, geometriden bağımsız şekilde gösterme biçimidir. Bu ilişki, genelde çizgiler, düğüm noktaları ve alanlar arasında gerçekleşir. Detayların birbiri ile komşuluğu, bağlantıları, iç içe olmaları, yönleri topoloji ile ifade edilir. Örneğin, bir çizgiye ait topoloji, başlangıç ve bitiş noktaları ile sol ve sağındaki poligonları içerir. CBS uygulamalarında topoloji çok önemlidir çünkü birçok konumsal modelleme işlemi koordinatlardan çok topoloji bilgisine ihtiyaç duyar. Örneğin, iki nokta arasında en kısa yolu bulabilmek için birbirine bağlı çizgilere ve her yönde her bir çizgiyi takip etmek için gerekli mesafe bilgisine ihtiyaç duyulur. Koordinatlar daha sonra o yolu çizdirmek için kullanılır (http://www.hgk.msb.gov.tr/sozluk_turkce). Yukarıdaki topoloji tanımında da görüldüğü gibi topoloji kavramı CBS çalışmalarında, uygulamalarında ve analizlerde çok önem taşımaktadır. CBS yazılımlarının birçoğunda CBS analizlerini yapabilmek için topoloji veri modeli kullanılmaktadır. CBS kullanılarak bu tür analizler için kullanılan topoloji kuralları üç temel ilkeye dayanmaktadır. Bunlar; • Bağlanırlık (Connectivity) • Bitişiklik (Adjacency) • Yakınlık (Proximity)’tır Bu üç temel ilke ile CBS yazılımlarında analizler yapılabilmektedir. “Bilgisayar ortamında topoloji kurallarına göre vektör veri elemanları (nokta, çizgi ve alan (poligon)) nasıl saklanmaktadır?” şeklinde bir soru akla gelebilir. Poligonu oluşturan çizgiler, çizgilerin çizim yönü, kesişim noktaları, çizgilerin çizim yönlerine göre sağında ve solunda kalan poligonlar, çizgilerin başlangıç ve bitiş noktaları topoloji tablolarında saklanmaktadır (Coğrafi Bilgi Sistemlerine Giriş, 2011). 

Vektör Veri Modelinin Avantajları: • Vektör veri modelinde, raster veri modelinde olduğu gibi çözünürlük ve hassasiyet sorunu yoktur. Veri üretildiği orijinal çözünürlükte görüntülenmektedir. • Veri gösterimi daha estetik olarak yapılabilmektedir. • Genellikle harita baskı işlemleri vektör veri kullanılarak yapıldığı için baskı aşamasında veri dönüşümüne gerek duyulmamaktadır. • Raster veri modelinde konum bilgisi ancak piksel boyutları kadar hassas olabilirken, vektör veri modelinde konum kesin koordinatlarla belirtilmektedir. • Topolojik eleman ilişkilerinin bilinmesi ile şebeke, yakınlık vb. konumsal sorgulamalar kolaylıkla yapılabilmektedir. • Raster veri modeline kıyasla veri boyutları daha küçüktür. Vektör Veri Modelinin Dezavantajları: • Vektör veri modelinde çizgisel ve alansal veri elemanlarını oluşturan her noktanın koordinatlarının saklanması gerekmektedir. • Bindirme (overlay) analizleri vektör veri modelinde daha karmaşık algoritmalar kullanmakta ve bu yordamların işlem süreleri daha uzun olmaktadır. • Sayısal arazi modeli vb. sürekli veri tipinde gösterim raster veri modeli ile daha sağlıklıdır. Vektör veri modelinde keskin ve ayrık veri tipi kullanıldığı için yeryüzü topoğrafyası üçgenleme yöntemi ile yapılabilmektedir. Bu nedenle gösterimde süreklilik sağlanamamaktadır.

Coğrafi Bilgi Sistemleri gerçek dünyanın veriler yardımıyla bilgisayar ortamında gösterimi ve modellenmesini sağlamaktadır. Veriler yukarıda anlatıldığı gibi farklı tiplerde ve modellerde olmaktadır. Bu verilerin farklı katmanlar hâlinde saklanması, analiz ve sorgulamalar yapmak açısından önemlidir. Örneğin bazı CAD yazılımları nokta, çizgi ve alansal verileri tek bir katmanda saklayabilir. Bu yapı analiz yapılmasına olanak veren bir yapı değildir. Dünyamızı modellemek ve analizler yapmak için farklı tipte ve modelde birçok veri tabakasına ihtiyaç bulunmaktadır. Bu katmanlar hem vektör şeklinde hem de raster şeklinde olabilmektedir (Şekil 3.10). Bu katmanlar gerektiğinde güncellenebilir ve/veya değiştirilebilir olmalıdır. CBS konuma dayalı sorgulama ve analiz yaptığından, konumsal analizlerin etkin bir şekilde sonuç vermesi için veri modellerinin tamamı aynı koordinat sisteminde olmalıdır.

Tematik haritalama, konumsal bir verinin öznitelik verilerine bağlı dağılımını gösteren haritadır. Bir başka deyişle herhangi bir özelliği haritalama olarak da tanımlanabilir. Tematik haritalama özniteliksel bir özelliğin değişimini, farklı renk, ton veya tarama değişiklikleri ile gösterir. Özellikle istatistik verilerin dağılımı gibi veri farklılıkları incelenebilir. Sıcaklık değişimi, gürültü değişimi, yükseklik değişimi veya herhangi bir konuya özel harita üretilebilir. Tematik haritalar yorum yapmaya yarayan özel haritalardır.

Coğrafi Bilgi Sistemi, coğrafya, haritacılık ve bilgisayar bilimleri ile ilgili bir teknoloji olup Coğrafi Veri Altyapısı bileşenlerinden, Bilgi Teknolojileri kapsamında yer alır. Görsel tabanlı verilerin işlenip amaca uygun kullanılmasına olanak sağlar. Bugünün dünyası düşünüldüğünden, üretilen verilerin %80’ini konumsal ve/veya konumla ilişkili veriler oluşturmaktadır. CBS konumla ilişkili verilerin depolanması, analizi ve sorgulanmasına yönelik teknikler olduğu için bugünün dünyasında CBS’nin kullanılmadığı alan neredeyse yok denecek kadar azdır. Aşağıdaki listede CBS’nin kullanım alanlarından bazılarını başlıklar hâlinde bulabilirsiniz (Coğrafi Bilgi Sistemine Giriş, 2011). Mühendislik Uygulamaları: • Elektrik, Su, Doğalgaz Şebekeleri • Telekomünikasyon Ağı • Araç Takip Sistemleri Tarım Uygulamaları: • Bitki Örtüsü • Ekilebilir Arazi • Sulama Sistemleri • Tahıl Rekolte Tahmini • Toprak Haritaları Çevre Uygulamaları: • Erozyon Risk Analizleri • Su Kaynakları ve Kirlilik Analizleri • İklim Bilim Çalışmaları • Sel Bölgeleri Risk Analizleri • Doğal Hayatı Koruma Yerbilimleri Uygulamaları: • Maden, Petrol Alanlarının Tespit ve Envanteri • Jeolojik Haritalar • Deprem Risk Analizleri Ormancılık Uygulamaları: • Orman ve Ağaç Envanteri • Orman Bölgelerinin Korunması ve Sürdürülebilirlik Analizleri • Acil Orman Yangın Tespiti ve Müdahale Sistemleri Arkeoloji: • Arkeolojik Kazıların Haritalanması ve Kazı Envanteri • Tarihsel Sit Alanlarının Envanteri • Uydu ve Hava Fotoğraflarının İşlenerek Arkeolojik Yer Tespit Çalışmaları • Arkeolojik Ölçümler . Kamu Uygulamaları: • Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemleri • Şehir Bölge Planlama Çalışmaları • Arazi Kullanım Haritaları • Altlık Harita ve İmar Planları • Kent Taşınmaz Envanteri • Tapu ve Kadastro Müdürlüklerinde Mülkiyet Envanteri • CBS Tabanlı e-devlet Projeleri • Kent içi Ulaşım Planları • Adres Yönetim Sistemi • Toplum Sağlığı Analizleri ve Haritaları • Suç Analizleri ve Haritaları CBS genel bir kavram olup; çeşitli kullanım alanlarına ve tematik konulara yönelik olarak geliştirilen CBS uygulamaları vardır. Bu CBS uygulamaları, Kent Bilgi Sistemi, Orman Bilgi Sistemi, Kara yolları Bilgi Sistemi, Arazi Bilgi Sistemi, Tapu ve Kadastro Bilgi Sistemi (TAKBİS), Lojistik Bilgi Sistemi, İç Güvenlik Bilgi Sistemi, Araç İzleme Bilgi Sistemi, Trafik Bilgi Sistemi, Kampüs Bilgi Sistemi, Deprem Bilgi Sistemi, Harita Bilgi Sistemi, vb. şekilde adlandırılırlar. 

Afet yönetiminde CBS kullanımına geçmeden önce kısaca afetin tanımını yapmakta fayda vardır. Afet en genel anlamda, doğal ve insan kaynaklı nedenlerle meydana gelerek insan yaşantısını olumsuz etkileyen, sosyal, ekonomik ve çevresel kayıplara neden olan doğal veya teknolojik olaylar olarak tanımlanmaktadır (Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Proje Tasarımı ve Yönetimi II, 2011). Afet konusu tek bir disiplinin yaptığı bir iş değildir. Birçok farklı meslek disiplininden gelen verilerin bir arada değerlendirilmesi ve analiz edilerek sonuçlara varılması gereken bir konudur. Bu farklı disiplinlerden gelen verilerin birbiri ile konuşması için CBS en etkin yollardan biridir. Özellikle verilerin aynı koordinat sisteminde değerlendirilmesi ve katman mantığı ile analiz edilmesi gerekmektedir. Bu noktada karşımıza afet yönetimi tabiri çıkmaktadır. Genel anlamda afet yönetimi afet durumunda yapılması gereken faaliyetlerin koordine edilmesi, yönetilmesi şeklinde tanımlanabilir. Bilimsel ve teknolojik ilerlemeler sonucunda hızla gelişen sanayileşme ve büyük kentlerdeki endüstrileşme sürecine paralel olarak nüfus artışıyla birlikte hızlı kentleşme evresinde güvenli yer seçimi, güvenli yapılaşma unsurları göz ardı edilmektedir. Bu nedenle doğal, teknolojik veya insan kaynaklı oluşabilecek afetlerle karşılaşılması durumunda, telafisi mümkün olamayacak can kayıpları ve oldukça büyük ekonomik kayıplar meydana gelmektedir. Sosyal yaşantımızı olumsuz etkileyen afetlere karşı hazırlıklı olma çalışmaları kapsamında “Afet Yönetimi” çalışmaları yürütülür. Afet Yönetimi, her türlü tehlikeye karşı hazırlıklı olma, zarar azaltma, müdahale etme ve iyileştirme amacıyla ilgili kaynakları koordine eden analiz, planlama, karar verme ve değerlendirme süreçlerinin tümünü kapsamaktadır (Şekil 3.12) (Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Proje Tasarımı ve Yönetimi II, 2011). Afet konusunda CBS’nin kullanıldığı başlıca alanlar aşağıdaki gibi sıralanabilir: • Farklı meslek disiplinlerinden gelen verilerin bir arada değerlendirilerek riskli alanların belirlenmesi • Afet öncesi farklı nitelikte veriler kullanılarak risk senaryolarının üretilmesi ve afete hazırlıklı olma aşamasında kullanılması • Risklerin belirlenmesinde çok önemli bir paya sahip mikro bölgeleme haritalarının oluşturulması • Yapı envanterinin oluşturulması • Jeolojik, Sismolojik, Jeodezik ve Geoteknik verilerin toplanması • Afetin her aşamasında kullanılabilir bir yapıya sahip olması • Tehlike ve riskli alanların tespit edilmesi • Afet anında hızlı güvenilir bilgi akışının sağlanması ve karar vericilere güncel veriler ışığında doğru kararların alınmasında yardımcı olması • Afet sonrası hasar tespit çalışmalarında kullanılması • Kurtarma ekipleri ile koordinasyonun sağlanması ve kaynakların etkin kullanılması Bir afet olgusu yaşandığı bölgede afetin doğru bir şekilde yönetilmesi ve afet kaynaklı ikincil zararların önlenebilmesi çok önemlidir. Bunun için birçok bölgede Afet Yönetim Merkezleri oluşturulmaktadır. Afet Yönetim Merkezleri kurumlar arası iş birliği de dâhil olmak üzere birçok işlevi yerine getirebilecek özellikte olmaktadır (Şekil 3.13). Bu işlevleri yerine getirirken CBS her aşamada kullanılmaktadır. 

Kent Bilgi Sistemleri CBS çalışmalarının en yoğun uygulandığı alanlardan birisidir. Hızla artan ülke nüfusu ve kentleşme ile birlikte büyük veri hacimleri oluşmaya başlamıştır ve bu büyük veri hacminin doğru bir şekilde koordine edilmesi ve anlamlı bilgiye dönüştürülmesi gerekmektedir. Coğrafi Bilgi Sistemleri temel anlamda “ne” ve “nerede” sorularına karşılık vermektedir. İşte bu noktada yöneticilerin sağlıklı bilgiye sahip olabilmesi ve kararlar alabilmesi, kent halkının imkânlardan hızlı ve doğru bir şekilde yararlanması için Kent Bilgi Sistemine ihtiyaç bulunmaktadır. Kent Bilgi Sistemi (KBS); kentsel faaliyetlerin yerine getirilmesinde optimum karar vermek için ihtiyaç duyulan planlama, altyapı, mühendislik, temel hizmetler ve yönetimsel bilgilerin hızlı ve sağlıklı bir şekilde irdelenmesi amacıyla oluşturulan, mekânsal bilgi sistemlerinden biridir (Bilgisayar Destekli Harita Yapımı ve Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Temelleri, 2014). KBS’nin oluşturulabilmesi için birbirinden farklı nitelikte ve özellikte kente ait birçok bilginin saklanması gerekmektedir. Mülkiyet bilgileri, imar planları, yapı envanteri, nüfus ve demografik veriler, ulaşım bilgileri, vergi kayıtları vb. birçok verinin KBS’nin içerisinde yer alması gerekir (Şekil 3.14).  KBS için birçok veri belediyelerden karşılanmasına rağmen, birçok veri de farklı kurumların altyapısından gelmelidir. Bütün veriler KBS’nin altında yer almalıdır. Bu noktada hem CBS çalışmaları hem de KBS çalışmaları için büyük öneme sahip olan kurumlar arası iş birliği ve koordinasyondan bahsetmek gerekir. Bir kurumun yapığı çalışmalardan diğer bir kurum/ kurumların haberdar olabilmesi ancak kurumların birbirleri ile iş birlikleri ile sağlanabilmektedir. Ülkemizdeki alt yapı bu tür kurumlar arası iş birliği ve koordinasyonun yapılmasına olanak vermekle birlikte bu tür çalışmaların önemi fark edilmiş ve çalışmalara başlanılmıştır. Kent Bilgi Sisteminin hem ülkeye, hem kente hem de hizmetlerden yararlanan vatandaşlara birçok faydası bulunmaktadır. Bunlardan bazıları aşağıdaki gibi sıralanabilir: • Kenti yöneten karar vericilere doğru, güncel ve sağlıklı bilginin sağlanması, bununla birlikte kararların doğru alınması ve kaynakların akılcı bir şekilde kullanımının sağlanması • KBS ile bilgilerin elektronik ortama taşınması, bu sayede vakitten ve iş gücünden tasarruf edilmesi • Vatandaşlara daha iyi hizmet sunulabilmesi, uzun vakit kayıplarının yaşandığı vergi vb. ödemelerin zamanında ve hızlı yapabilmesi • Ülkemizin en önemli sorunlarında bir tanesi olan çarpık kentleşme ve gecekondulaşmanın önlenmesi • Okul, hastane, park vb. alanların gereksinimleri ile birlikte planlarının yapılabilmesi • Mekansal analizler ile ulaşım planlarının yapılabilmesi Yukarıda görüldüğü gibi KBS’nin daha sayamadığımız birçok faydası bulunmaktadır. Ancak KBS’ye yöneticilerin desteğinin az olması ya da hiç olmaması, konu üzerinde çalışan yetişmiş eleman eksikliği, güncel verinin olmaması, kurumlar arası iş birliğinin olmaması vb. sorunlar bulunmaktadır. Bu tür sorunlar KBS’nin faydalarının görülmesi ve teknik altyapının oluşturulması ile birlikte aşılmaya başlanmıştır.