LİMAN VE TERMİNAL YÖNETİMİ

Önceleri “Kırkambar gemileri” olarak tabir edilen ve birçok yük türünün bir arada taşınması için
tasarlanan gemiler, zamanla verimliliklerini yitirmiştir.

Önceleri kömür, şeker, tuz, pamuk, yün, kahve, et ürünleri, tahıl, kereste, şarap gibi tarımsal, doğal ve kısıtlı işlem görmüş ürünlerin üretim ve tüketim noktaları arasında bir ticaret söz konusu iken bugün deniz yolu ile taşınan ürün ve rota çeşitliliği sayılamayacak boyutlardadır. Bu dönüşümde küresel ticaretin artması ve yelkenli gemilerden buharlı gemilere geçiş öncü olmuştur.

      “Birçok faktör bu dönüşümde pay sahibiydi. Fakat özellikle dört tanesi önemli rol oynamıştır. Birincisi, buharlı makineler gemileri rüzgâra bağımlılıktan kurtardı. İkincisi, çelik gövde daha büyük gemilerin yapılmasını ve yüklerin daha iyi korunmasını sağladı. Üçüncüsü, gemi pervanesi gemileri daha denize elverişli hâle getirdi. Dördüncüsü ise açık deniz kablo ağı, tüccarlara ve armatörlere dünya çapında haberleşme imkânı sağladı.”

Deniz ticaretinde taşınan yükler, genel yükler; konteyner, parça yükler, özel yükler

Dökme yükler: Paketlenmeden ve büyük miktarlarda yığın olarak taşınan yüklerdir.

Türkçede “özel yük” olarak adlandırılmasının nedeni, bu yüklerin kendileri için tasarlanmış özel gemilerle (Special Ships), kendine has özgün taşıma prensipleri ve özellikleri ile taşınmasıdır. Ağır makineler, kâğıt, atık kâğıt, paketlenmiş çelik, muz, kereste gibi yükler özel yüklere örnek olarak gösterilebilir (Seyoum, 2008, Müller, 1998). Tekerlekli yükler (Otomobil, TIR, iş makinesi, ticari araç gibi) bu grup içinde yer alır.

Dünyadaki en önemli konteyner taşımacılık hatları “Ana Hatlar” olarak adlandırılır. Ana hatlar üç tanedir:

• Uzak Doğu-Avrupa hattı: Hint Okyanusu, Kızıldeniz ve Akdeniz’den geçen Uzak Doğu-Avrupa arasındaki hattır.

• Trans-Atlantik hattı: Atlantik okyanusundan geçen Avrupa-Amerika arasındaki hattır.

• Trans-Pasifik hattı: Pasifik okyanusundan geçen Uzak Doğu-Amerika arasındaki hattıdır.

Sıvı dökme yük gemileri (Tankerler): Tanker olarak da adlandırılır. Ham petrol tankerleri, petrokimya endüstrisine hizmet eden ve petrol ürünlerini (benzin, motorin gibi) taşıyan ürün tankerleri, kimyasal ürünleri taşıyan tankerler, LPG ve LNG taşıyan sıvılaştırılmış gaz tankerleri ve meyve suyu ya da şarap gibi sıvı gıdaları taşıyan tankerler olmak üzere farklılık gösterirler.

tekerlekli yük gemileri Ro-Ro ve araç taşıyıcı gemiler olarak iki gruba ayrılabilir.

Limanlar terminallerden oluşur. Terminaller belirli bir yük türünün elleçlenmesinde ihtisaslaşmış (uzmanlaşmış) tesislerdir. Limanlarda altı çeşit terminal türü bulunabilir. Bunlar sıvı dökme yük, kuru dökme yük, genel yük, konteyner, tekerlekli yük ve yolcu terminalleridir

Genel yük terminalleri: Parça yüklerin ve özel yüklerin elleçlendiği terminallerdir.

Önceleri “Kırkambar gemileri” olarak tabir edilen ve birçok yük türünün bir arada taşınması için tasarlanan gemiler, zamanla verimliliklerini yitirmiştir. Çünkü bir gemiye aynı anda çok farklı türde yük yüklenmesi, gemilerin liman zamanlarını, harcanan emeği, maliyetleri ve iş gücü ihtiyacını oldukça arttır. Benzer durum bu gemilerin yüklü bir şekilde ulaştıkları boşaltma limanlarında da geçerlidir. Böyle durumlarda geminin boşaltılması ve sonraki yük için hazırlanması yüksek maliyet ve zaman gerektirir. Bu da birçok açıdan istenmeyen bir durumdur.
Çünkü deniz taşımacılığının temel aktörlerinden birisi olan gemiler, dolu bir şekilde seyir yaptıkça para kazanır, limanda (ya da demirleme alanlarında) durdukça da para kaybeder. Deniz taşımacılığında verimlilik ve kârlılığın arttırılması, gemilerin liman zamanlarının (gemilerin limanda geçirdiği süre) azaltılması, dolayısıyla gemi ve limanların ihtisaslaşması (uzmanlaşma) ile olur. Başka bir ifade ile gemilerin sadece belirli bir yük türünün yüklenmesi, taşınması ve boşaltılması için tasarlanması, yine bu yük türünün elleçlenmesinde ihtisaslaşmış bir terminalden hizmet alması gerekmektedir. Nitekim özellikle 20. yy’da bu değişim ve ihtisaslaşma süreci oldukça hızlı bir şekilde yaşanmıştır. Bugün sadece tek bir yük ve gemi tipine hizmet veren terminaller, tam otomasyonla oldukça yüksek verimlilik düzeylerinde hizmet vermektedir. Bu ünitede yük, gemi ve terminallerin en güncel sınıflandırmaları ayrı alt bölümler hâlinde sunulmaktadır.

1000’li yıllara geldiğimizde Venedik, Akdeniz ticaretinin merkezi konumuna gelmiş, büyük coğrafi keşifler sonrasında 1600’lerde Hollandalılar, 1700’lerde İngilizler deniz ticaretinin kontrolünü ellerine geçirmiştir. Deniz ticaret merkezlerinin Batı’ya olan yolculuğu daha sonra 1800 ve 1900 yıllarda Amerika’ya ve son olarak 1950’li yıllardan sonra Japonya, G. Kore ve Çin’e doğru sürmüştür. Bugün ise Çin merkezli olarak Uzak Doğu, deniz ticaretinin merkezi konumundadır.

Kuru dökme yükler: Genellikle ham madde olarak, büyük miktarlarda, doğrudan gemi ambarında, paketlenmeden ve yığın olarak taşınan yüklerdir.

Paketlenerek taşınan ve diğer genel yük türleriyle karşılaştırıldığında nispeten küçük boyutlarda olan yüklere parça yükler (Break Bulk) adı verilir. Bu yük türünde palet, çuval, kutu, varil ya da sandık gibi birleştirici ekipman ya da malzemeler kullanılır.

Dünyadaki en önemli konteyner taşımacılık hatları “Ana Hatlar” olarak adlandırılır. Ana hatlar üç tanedir:
• Uzak Doğu-Avrupa hattı: Hint Okyanusu, Kızıldeniz ve Akdeniz’den geçen Uzak Doğu-Avrupa arasındaki hattır.
• Trans-Atlantik hattı: Atlantik okyanusundan geçen Avrupa-Amerika arasındaki hattır.
• Trans-Pasifik hattı: Pasifik okyanusundan geçen Uzak Doğu-Amerika arasındaki hattıdır.

Sıvı dökme yük gemileri (Tankerler): Tanker olarak da adlandırılır. Ham petrol tankerleri, petrokimya endüstrisine hizmet eden ve petrol ürünlerini (benzin, motorin gibi) taşıyan ürün tankerleri, kimyasal ürünleri taşıyan tankerler, LPG ve LNG taşıyan sıvılaştırılmış gaz tankerleri ve meyve suyu ya da şarap gibi sıvı gıdaları taşıyan tankerler olmak üzere farklılık gösterirler. Bazı tankerler taşınan yüke göre tasarlanırken (Ham petrol, LPG, LNG gibi) bazıları birden fazla sıvı yük türü taşıyabilir (Kimyasal tankerler gibi). Bu tankerler yükü oşalttıktan sonra ancak tank temizliği sonrasında farklı bir yükü taşıyabilirler.

Özel yük gemileri: Aşırı büyük ve ağır eşyaları taşıyan ağır yük gemileri, parça yük taşıyan gemiler, ambarları ahır olarak kullanılan canlı
hayvan gemileri, ağırlıklı olarak düşük sıcaklıklarda gıda taşıyan soğutmalı gemiler gibi özel türleri bulunur. Genellikle belirli bir yük türünün taşınması için tasarlanmışlardır.

Çok amaçlı gemiler: Birden fazla yük türünü taşımak için tasarlanmış gemilerdir. Örneğin Con-Ro gemileri hem konteyner hem de tekerlekli yük taşırken Ro-Pax gemileri hem tekerlekli yük hem de yolcu taşımak için tasarlanmıştır.

Genel yük terminalleri: Parça yüklerin ve özel yüklerin elleçlendiği terminallerdir. Yükün gemiye yüklenmesi ve tahliyesinde genellikle rıhtım vinci ya da geminin kendi vinçleri kullanılır. Genel yük terminallerinde kuru dökme yük terminallerinde olduğu gibi çok geniş bir yelpazede olan yük tipleri işlem görür.

Kuru dökme yük terminalleri: Majör ve minör dökme yüklerin elleçlendiği terminallerdir. Elleçleme işleminde genellikle rıhtım vinci ya da konveyörler kullanılır. Tahıl elleçlemelerinde pnömatik sistemler (sıkıştırılmış hava ile çalışan emici sistemler) de tercih edilir. Uygulamada gemilerin kendi vinçleri de kullanılmaktadır.