Kültür ve Kültürel Yeterlik

Ülkemizde sosyolojinin gelişimine büyük katkı sağlayan Ziya Gökalp, Fransızcadan aldığı “cultura” sözcüğünün Arapça kökenli “hars” ve “tehzip”in karşılığı olduğunu savunmuştur. Gökalp “cultura” sözcüğünün ilk anlamından esinlenerek Arapçada “çift sürme, tarla işleme” anlamını taşıyan ve ulusal bir kavram olarak gördüğü “hars”ı kültür karşılığında kullanmıştır. Bununla birlikte, “düzeltme, temizleme, yetiştirme, bir işte hız kazanma” anlamındaki “tehzip”i uluslararası ve aristokratik bir kavram olarak değerlendirmiştir. Cumhuriyet döneminde başlatılan dilin sadeleştirilmesi çalışmaları sırasında kültürün karşılığı olarak “ekin” sözcüğünün kullanılması önerilmiş fakat bu sözcük dile yerleşememiştir. Zamanla “hars” da unutularak kültür sözcüğü aynı şekilde kullanılmaya devam etmiştir. Bugün dilimizde kültür sözcüğü birçok anlamda kullanılmaktadır.

İklim ve çevrenin oluşturduğu fiziksel şartlar bir gruba ait kültürün gelişiminde önemli rol oynamaktadır. Örneğin, ülkenin ikliminin sert ve aşırı sıcak ve soğuklarla karsı karsıya olduğu ve toprağın işlemeye müsait olmadığı ve diğer doğal kaynakların da kolay bir şekilde elde edilmediği ortamlarda yasayan insanların daha girişken, daha çalış- kan, daha güçlü ve dirençli bir yapıya sahip oldukları gözlemlenebilir. Bu- nun aksi fiziksel özelliklerin hakim olduğu ortamlarda ise insanların daha rahat ve pasif olduklarını görmek normal olacaktır.

Din insanların temel değer sistemlerinin oluşmasında önemli rol oynamaktadır. Nelerin doğru ya da yanlış olduğu konusundaki prensipler her dinde mevcuttur. Toplumlarda doğru ya da yanlış olarak ifade edilen birçok davranışın altında o toplumun ait olduğu dinden etkilenerek şekillendiğini söylemek yanlış olamayacaktır. Ayrıca kültürel anlamda en çok ele alınan konulardan biri olan güç ve bireyler arasında güç ilişkisi dağılımı farklı dinlerde farklı şekillerde gelişebilmekte ve bu da toplumun kültürel özelliklerine yansımaktadır.

Diğer sosyal sistemler gibi bir toplumun politik sistemi hem kültürü oluşturur hem de o toplumun kültürü tarafından oluşturulur. Eğer politik sistem tarihsel sürecin ve kültürün oluşmasıyla birlikte ortaya çıkan bir sistemse genelde yerel kültürle uyumlu olabilmekte ayakta kalıp büyüyebilmektedir. Dışarıdan politik sistemlerin empoze edilmesi ise yerel kültürle uyumlu olamamakta ve uzun dönemde yerini yerel kültürle uyumlu sistemlere bırakmak zorunda kalmaktadır. Politik sistemin demokratik ya da baskıcı bir yapıya sahip olmasının da insanlar ve dolayısıyla kültür üzerinde etkisi vardır. Demokratik politik sistemlerde insanlar gücün ve sorumluluğun paylaşılmasına normal bakarken baskıcı sistemlerde durum daha farklı şekillerde gelişebilecektir.

Genel kültür, bir toplumun ya da ülkenin, her sosyal grubunda, her coğrafi bölgesinde geçerli olan, benimsenen ve yaşanan hakim unsurlardan ibarettir. Başka bir deyişle genel kültür, toplumdaki bütün davran düzlemlerinde var olan kültürdür. Bir ülkenin ya da toplumun hakim inançları, değerleri, hareket tarzları ve yaptırımların türleri genel kültürü oluşturan parçalardır. Herhangi bir toplumun genel kültürü, üst bir sistem olarak, çok sayıda alt sistemlerden meydana gelmiştir. Alt kültürler bazı hâkim değerleri kapsarlar fakat kendilerine özgü yaşama şekilleri, değerleri vardır. Alt kültür toplumun temel kültür unsurlarını paylaşan fakat bunun dışında kendini diğer gruplardan ayıran değer, norm ve yaşam biçimleri olan grupları kapsar.

Toplumda, sosyoekonomik ve politik anlamda yerleşmiş olan ve aile, okul ve diğer örgütler, özellikle de kitle haberleşme araçlarıyla naklonulan bütün genel kültürü reddetmek isteyenlerin, değişik alanlarda meydana getirmeye çalıştıkları kapsamlara karşı kültür denilmektedir.

Normlar, belirli rolleri olan kişilerin uymalar gereken kurallar, emirler ve ölçülerdir. Bir toplumun kültürü geniş ölçüde normlardan oluşur. Norm, her kültürde bulunan, toplumsal düzeni sağlayan, bireylere yol gösteren, doğru ve yanlışı, olumlu ve olumsuzu belirleyen, yaptırım gücü olan kurallar, standartlar ve fikirler sistemidir. Toplumdan topluma farklılık gösterir ve zaman içinde değişiklik gösterebilir. Kültürel normlar kültürel değerlere dayanır ve bu değerler kişilerin hedefe ulaşmak için seçecekleri yolları sınırlar, neyin doğru neyin yanlış olduğunu belirler, davranışları yönetir.

Simge dıştan bir işaret ya da jesttir ve bir anlam ya da değeri temsil eder; çağrışım yolu ile duyguları hatırlatıp tahrik eder, böylece belirli fikirlere canlılık verir. Simgesiz toplum yoktur ve dil de aslında sesler ve işaretlerden oluşan bir semboller sistemidir. Sosyal grupların birliği, semboller aracılığı ile belirtir. Mesela bayrak, aynı gruba mensup olanlar için birleştirici bir araçtır. Dinlerin yüzyıllar içinde birliklerini koruyabilmeleri çok geniş semboller sistemine dayanmaları sayesinde mümkün olmuştur. Sembollerin etkili biçimde kullanılması, liderliğin önemli yetenek niteliklerinden birisidir. Simgelerin ifade ettiği anlamlar ancak aynı kültürlerde yaşayan insanlar için aynıdır. Çünkü kültürlerin farklı olması simgesel farklılıkları da getirir.

Hepimizin çevremizdeki insan, nesne, fikir, kurum ve olaylara ilişkin değişik tutumlarımız vardır. İnsan, nesne, fikir, kurum ve olaylar ne şekilde tepkide bulunacağımız büyük ölçüde tutumlarımız tarafından tayin edilir. Bu nedenle tutumlar bir hüküm ya da karar vermeden önce bilinmesi gereken genel şartlar ve hükümlerin düşünsel yönüyle ilgilidir. Tutumlar kültürün manevi yönünü oluştururlar. Dolayısıyla davranışların önceden kestirilebilmesi ve kontrol edilmesini sağladığı için tutumlar göz ardı edilemezler.

Toplumun yetkili organlarının kararlaştırması hâlinde geleneklere aykırı hareketler resmi yaptırımlı cezalarla karşılaşırlar ki bunlar da yasalardır. Yasalar kendilerinden sapılması hâlinde, toplumun örgütlenmiş ve zor kullanılmasını belirten müeyyidelerle rasyonel olarak desteklediği sosyal kurallardır. Bu kurallar, arkalarında Devletin zorlayıcı desteğini bulmaktadırlar. Yasalar örf ve âdetlerden farklı olarak bilerek ve istenerek yaratılır ve yürürlüğe konulurlar.

Bir toplumda geçerli olan genel kültür özellikleridir. Toplumun her kesiminde bilinir ve benimsenir. Örnek: Genel Türkiye kültürü, genel Çin kültürü, genel İtalyan kültürü gibi.

Kültürlenme toplumun, kendi kültürel özelliklerini yeni kuşaklara sosyalleşme yoluyla aktarmasıdır. Örnek: Türk toplumunda yetişen bir kişi Türk gibi düşünür, davranır ve giyinir.

Kendi kültüründen ayrılarak başka bir kültüre geçen kişilerin bu yeni kültürel ortama maruz kalmaları sonucu yaşadıkları uyumsuzluk ve bunalım durumuna denir. Örnek: Almanya’ya giden ilk Türk işçilerin yaşadıkları sorunlar, köyden büyükşehire göçen bir ailenin ya da batıda yetişip doğuda bir köy okuluna atanan öğretmenin yaşadığı uyum sorunu.

Bir kültürde ortaya çıkan maddi ya da manevi kültür öğesinin dünyadaki başka kültürlere yayılmasıdır. Örnek: Spagettinin İtalya’dan, ulusçuluk fikrinin Fransa’dan, tütün içmenin Kuzey Amerika Yerlilerinden, yoğurdun Türklerden dünyaya yayılması gibi.

Kültür, zaman ve mekân içerisinde çeşitli biçimler alır. Bu çeşitlilik insanlığı oluşturan grupların ve toplumların kimliklerinin özgünlüğünde ve çoğulluğunda yansıma bulur. Biyolojik çeşitliliğin doğa için gerekli olduğu kadar; değişim, yenilik ve yaratıcılık kaynağı olarak kültürel çeşitlilik de insanlık için gereklidir. “Kültürel çeşitlilik” ya da “çok kültürlülük” farklı kültürlerin uyum içinde bir arada yaşaması anlamına gelmektedir. Bu kapsamda “kültür; bir gruba ya da topluluğa ait farklı düşünsel, maddesel, ruhani ve duygusal özellikleri temsil etmekte aynı zamanda sanat, edebiyat, yaşam tarzı, değerler sistemi, gelenekleri ve inançları içermektedir”. Kültür farklılığı ya da çok kültürlülük küreselleşen dünyamızda ve yerel kültürümüzde bizi birarada tutan yapıtaşıdır.

Kültürel çeşitliliğin belirgin ve daha az belirgin olan göstergeleri vardır. İnanç, etnik köken, ulusal köken, cinsiyet gibi birtakım özellikler kültürel çeşitliliğin belirgin göstergeleriyken yaş, eğitim, eğitim grubu, hareket kabiliyeti gibi özellikler ise kültürel çeşitliliğin daha az belirgin olan göstergeleri olarak adlandırılabilir.

Kültürel yeterlik, çok kültürlü ortamlarda kurumlar ve çalışanlarının etkin bir bi- çimde çalışabilmesini sağlayan birtakım tutum, beceri, davranış ve prensiplerdir. Kültürel yeterlik, iletişim metninin ve bu metnin kurulmasını sağlayan kural- ların eleştirel olarak anlaşılması yetisidir.