KÜLTÜRLERARASI İLETİŞİM

İletişim yeterliği, “kişisel bakımdan etkili, toplumsal bakımdan uygun bir tarzda iletişim gerçekleştirme yetisi” olarak tanımlanmaktadır. İletişim yeterliği kavramı etkileşime katılan bireylerin bir yandan kendi amaçlarını gerçekleştirirken diğer yandan da etkileşimin taraflarını da tatmin edecek kişilerarası ilişkileri yürütme yetisine vurgu yapmaktadır.

İletişimde etkinlik, önceleri “bir bireyin çevresi ile etkileşimi yoluyla niyetlendiği etkiyi gösterebilme yeteneği” şeklinde tanımlanmaktaydı (Chen ve Starosta, 1996: 356). Bu tanıma göre, yetenek, öğrenme ve toplum içinde kültürleşmeyle ilgisi olmayan, bireyde doğuştan var olan bir şey olarak anlaşılıyordu. Oysa bireyin etkinliğinin eğitim düzeyi ile doğru orantılı olarak arttığı söylenebilir. Etkileşim süreçlerine katılan bireylerin çevre koşullarını kendi iletişim amaçlarına ulaşmak için denetim altında tutabilmeleri yetenek kadar bilgi de gerektirir.

Söz gelişi, farklı kültürlere mensup iki kişinin bir toplantı odasında karşılaşmaları durumunda, anlaşılması kolay olsun diye, bağlamı birkaç yönden ele alabiliriz:
• konuşulacak konular, konuşmada kullanılacak biçem sözlü bağlamı;
• karşılaşan bireyler arasındaki tanışıklık, mevki ve statü farkı, toplantının
amacı ilişkisel bağlamı;
• odanın şekli, döşemesi, aydınlatma ve havalandırması ile kime ait olduğu
sembolik ve çevresel bağlamı oluşturur.
İletişim sürecindeki bireylerin iletişim yeterlikleri, hem karşıdakine hem de yukarıda sıraladığımız bağlamsal duruma uygun davranmalarını sağlar.

Kültürlerarası iletişim yeterliği, genel “iletişim yeterliği” ile aynı koşulları içermekle birlikte, yabancı bir kültürün kodlarının eklendiği bağlamlarda oluşan iletişim süreçlerinde etkin ve uygun iletişim davranışları göstermeyi talep etmektedir. Kişilerarası iletişimin gerçekleştiği ortamda yer alan nesneler ve nesnel olmayan bileşenler, tarafların kültürlerinde farklı sembolik anlamlar taşırlar.

Uluslararası birey yaklaşımı, geçen yüzyılın son çeyreğinde başlayan “ekonomik küreselleşme” sonucunda farklı ülkelerde çalışan insanların karşılaştığı kültürülerarası durumlarla ilgilidir. Uluslararası birey yaklaşımına göre, kültürlerarası yeterlik, kendi yurtlarının dışında geçici bir süre için yaşayan ya da çalışan bireylerin etkin iletişim davranışları arasında gözlenen yaygın ögelerin belirlenmesi yoluyla saptanır. Bu yaklaşıma göre, kültürlerarası iletişim yeterliği kazanmış, yurtdışında geçici süre için yaşayan birey, yabancılarla olan ilişkilerinden edindiği deneyimleri yabancıyla ilişkilerine başarıyla uygulayabilme yeteneği kazanmış kişidir. Uluslararası birey terimi, farklı ülkelerde yaşama becerisine sahip,
farklı kültürlerle etkileşimde sorun yaşamayan insanlar için kullanılır.

Sosyal davranışçılık yaklaşımına göre, kültürlerarası iletişim yeterliği, iletişime katılan bireyin kişilik özelliklerinden çok, başka ülkelerde yaşayarak ya da eğitim programları yoluyla elde ettiği deneyimlere bağlıdır.

Kültürlerarası iletişim sorunlarının ortaya çıkmasının başlıca nedenlerinden olan “yanlış algılama ve değerlendirme” gözlem yoluyla öğrenmenin yarattığı en önemli risktir. Bireyin gözlemlediği bir davranışın hangi anlamı taşıdığını ve farklı bağlamlarda ne anlama geldiğini bilmesi genellikle mümkün olmaz. Birey gözlem yoluyla öğrendiği davranışı farklı bir bağlamda uyguladığında, amaçlamadığı bir anlam yaratabilir. Bu durumda iletişim yeterliğinden söz edilemez.

Richard W. Brislin, kültürlerarası iletişimde başarının, yabancıyla etkileşimde bulunan bireyin tutumlarına, niteliklerine ve sosyal yeteneklerine bağlı olduğunu belirtmektedir (Brislin, 2008). Brislin’e göre, etnik merkezciliğe ve ön yargılara dayanmayan değerlendirmeler, kültürlerarası iletişimde en değerli olanlarıdır. Brislin, uyum yeteneği yüksek bireyin nitelikleri arasında, güçlü kişilik, bilgililik, hoşgörürlük, sosyal ilişki kurma yeteneği, olası çıkarları algılama ve amaca yönelik olmayı saymaktadır.

Kültürlerarası tutum açısından bakıldığında, bireyin iletişim kurduğu kişinin kültürünü anlaması ve bu kültüre karşı olumlu tavır geliştirmesi kültürlerarası iletişim yeterliğine ulaşmanın anahtarı olarak kabul edilmektedir. Gözlenebilir davranışlar yoluyla tutumları ölçmek görece daha kolay sayıldığı için, bireylerin kültürlerarası iletişim yeterliklerinin değerlendirmesinde yabancıya karşı geliştirdiği tutumlara bakılır. Burada konu edildiği şekliyle tutum, “bir bireye atfedilen ve onun karşısındaki kişi ile ilgili düşünce, duygu ve davranışlarını etkileyen eğilim” ya da “bireyin önceki deneyimlerine dayanan kanı, inanç ya da öneğilim” olarak tanımlanabilir.

Toplumsal yeterlik, başkalarının duygularını sezebilme, toplumsal rol üstlenme, bilişsel karmaşıklık ve etkileşimi yönetebilme gibi yetenek ve nitelikleri kapsar. Her bireyin kendi toplumu içinde, öğrendiği kültürel kalıplar çerçevesinde uygun davranışlar göstermesi normal karşılanır. Kültürlerarası iletişimde ise bireyin yabancı olduğu bir toplum içinde, onun normlarıyla çatışmayacak şekilde davranması beklenir.

İlişkisel yeterlik yukarıda sıralanan yeterliklerin çoğunu içermekle birlikte diğerlerinden bağımsızdır ve etkileşimin karşılıklı süreçleri ile ilgisi açısından diğerlerinden ayrılır. Bir birey, başkalarıyla etkileşimde bulunmak ve iletişim amaçlarına ulaşmak için önce onlarla belirli düzeyde ilişki kurmalıdır. “İlişki kurma” yerine “bağlantı kurma” da denilebilir. Bu durumda bireyler arasında iletişimsel bir “bağ” kast edilmektedir. Bağlantı oluşturmak için bağın, iki uçta bulunan bireye de en az birer noktadan temas etmesi gerekir. Başka deyişle bağlantı kurmak isteyen birey, karşıdakinde bir bağlantı noktası, başlangıç noktası bulmalı ve iletişimsel bağı oraya bağlamalıdır.

Bireyin duygusal bakımdan yabancı ile iletişime hazır olması kültürlerarası iletişim yeterliğinin ön koşuludur. Bir insanın,
• etnomerkezci olmaması ya da etnomerkezcilik düzeyinin düşük olması,
• karşılaşılan kültürle ilgili ön yargılarının bulunmaması ya da ön yargılarının farkında olması,
• açıklık ve sezgi gücüne sahip olması
kültürlerarası iletişim yeterliği edinmeye duygusal açıdan hazır olduğunu gösterir.

Kültürlerarası iletişim yeterliğinin duygusal yönü, bireyin kendini değerlendirmesi temeline dayanır. Bu değerlendirme bireyin
• öz saygısını,
• açık fikirliliğini,
• ön yargısız davranışlarını ve
• sosyal rahatlığını kapsar.

Sosyal rahatlık, kültürlerarası iletişimde “kaygı” duygusunu azaltma yeteneği olarak tanımlanmaktadır. Kendi kültürel ortamlarının dışında bulunan bireylerin yabancılarla katıldığı ilk etkinliklerde genellikle birçok beklenmeyen durumlar ortaya çıkar ve birey yeni bir durumla karşılaştığında çoğunlukla psikolojik güvensizliğe dayalı kaygı duyar. Sosyal kaygının göstergeleri arasında terleme, kesik hareketler, vücut gerginliği, konuşmada karışıklık, tereddüt ve tepkide azalma vardır.

Kendi kültürünü enformel yolla, ilk çocukluk döneminde itibaren aile ve yakın çevresi ile daha sonraki eğitim aşamalarında öğrenen birey, yabancı kültürü öğrenmek için özel bir çaba harcamalıdır. Bilişsel bir süreç olan öğrenme sonucunda edinilen bilgiler, kültürlerarası karşılaşmalarda aktarılmak istenen anlamlarını açmak için başvuru çerçevesi oluşturur.

Davranışsal esneklik, farklı bağlam ve durumlarda uygun davranış biçemlerini seçebilme becerisini ifade eder ve kültürlerarası iletişim yeterliğinin yaratıcı yönünü vurgular. Davranışsal esneklik kazanmış bireyler, iletişim sürecine doğru ve uygun biçimde katılabilir ve iletişim amaçlarına ulaşabilmek için değişik davranışsal stratejiler uygulayabilirler. Kültürlerarası etkileşim sürecinde esnek davranabilen kişiler, farklı kültürün üyeleri ile bireysel ilişki kurabilmek için hangi güvenilir sözlü mesajları nasıl kullanabileceklerini bilirler.

İletişimde etkinlik kavramı iletişim sürecine katılan tarafların görüşü ile de ilintilidir. Bir bireyin kendini yeterli hissetmesi onun iletişim yeterliğinin kanıtı olamaz.
İletişim yeterliği hem başkaları tarafından gözlenmeli hem de bireyin etkileşimde bulunduğu kişiler tarafından onaylanmalıdır. Bu nedenle iletişim yeterliği,
• bireylerin amaçlarını formüle etme ve onlara ulaşmaları,
• diğerleriyle etkin şekilde iş birliği yapmaları ve
• bu becerilerini değişen koşullarda gösterebilmeleri gibi kriterler dikkate alınarak değerlendirilmelidir

Konuşulacak konular, konuşmada kullanılacak biçem sözlü bağlamı; karşılaşan bireyler arasındaki tanışıklık, mevki ve statü farkı, toplantının amacı ilişkisel bağlamı; odanın şekli, döşemesi, aydınlatma ve havalandırması ile kime ait olduğu sembolik ve çevresel bağlamı oluşturur.

Konuşulacak konular, konuşmada kullanılacak biçem sözlü bağlamı; karşılaşan bireyler arasındaki tanışıklık, mevki ve statü farkı, toplantının
amacı ilişkisel bağlamı; odanın şekli, döşemesi, aydınlatma ve havalandırması ile kime ait olduğu sembolik ve çevresel bağlamı oluşturur.

Miktar, nitelik, ilişkinlik ve iletişim biçemi iletişime uygunluğun dört ögesidir:

• miktar, bağlamın gerektirdiği kadar iletiyi;
• nitelik, amaçlanan anlamı aktaran iletiyi;
• ilişkinlik, iletilerin konuyla bağlantısını ve
• iletişim biçemi, bağlamın gerektirdiği biçemi ifade etmektedir.