KÜLTÜRLERARASI İLETİŞİM

Sözsüz iletişim, iletişim sürecinde, sözlü olanlar dışında kalan, bireyin ürettiği, bireyin çevresini kullanımı sonucunda ortaya çıkan; gönderen ile alıcı için olası ileti değeri taşıyan bütün uyarıcıları kapsar.

Söz gelişi yüz kızarması, ellerin ve dudakların titremesi, gözlerin yaşarması, giyim biçemi ve giysilerinde ağırlıklı olan renkler, kullandığı parfüm ya da beden kokusu gibi sözsüz göstergeler, bireyin istemi dışında karşı tarafa mesajlar verir. Bu nedenle sözlü iletişim istenildiğinde kurulduğu hâlde, sözsüz iletişim süreklidir. Yukarıda açıklanan göstergeler, bireyin amaçlamadığı kişilere bile mesajlar verir. Başka deyişle sözlü iletişim kesilebildiği hâlde, sözsüz iletişim kesilemez.

Sözsüz iletişimin temel işlevler;
• anlam aktarmak,
• bireylerin duygu ve gerçek tutumlarıyla ilgili iletileri göndermek,
• sözlü iletileri tekrarlama da dahil, işleyip anlamı güçlendirmek,
• sözlü iletileri tamamlamak ve genişletmek,
• iletişim sürecinde zamanı yönetmek,
• taraflar arasındaki söz sırasını belirlemek olarak sıralanabilir

Tekrar, iletişim sürecinin önemli kavramlarından biridir ve bir iletinin ya da aynı anlamı taşıyan farklı iletilerin alıcıya birden fazla kez gönderilmesi anlamına gelir. Sözlü iletilerin algılanmalarını sağlamak ve anlamını güçlendirmek için tekrarlarız (Chen, ve Starosta, 1996: 85). Ancak bu tekrarlar her zaman sözlü olmaz. Bunun yerine aynı sembolik anlamı taşıyan sözsüz davranışlardan yararlanılır. Herhangi bir iletinin algılanması çoğu zaman tekrara doğrudan bağlıdır çünkü algılama, bir iletinin çevresini saran sonsuz uyaran arasından sıyrılıp bireyin duyu organlarına ulaşmasına bağlı değildir. Söz gelimi, görmek için göz retinasında iz oluşması yetmez. Beynin onunla ilgili olarak uyarılması da gerekir. İletiler çeşitli şekillerde tekrarlanmadığı takdirde karşıdaki tarafından algılanmayacağı için her ileti mutlaka tekrarlanır. Bu tekrarlar ya sözlü olarak ya da görsel, sessel ve diğer
kanallardan yapılır.

Her bireyin iletişim davranışları mensup olduğu grubun, topluluğun kültürü tarafından şekillendirilir. İletişim davranışları da diğer kültür bileşenleri gibi topluluk üyelerinin çoğunluğunun üzerinde uzlaştığı ve sembolik anlamları bütün üyelerce bilinen davranışlardır. Grup üyeleri, uzlaşma sonucunda belirlenmiş bu davranışları kendilerinden sonra gelen kuşaklara öğreterek aktarır ve sürekliliklerini sağlamış olurlar. Her ne kadar iletişim davranışları kültürel ve toplumsal değişme nedeniyle zamanla değişse de yakın kuşaklar arasında anlam aktarımlarının sağlanması hemen her zaman mümkün olur.

Elinizdeki kitapta, Argyle’in sınıflandırması Hall’ün sınıflandırması ile tamamlanarak sadeleştirilmiş ve aşağıdaki şekle getirilmiştir:
• zamanla ilgili sözsüz iletişim biçemleri,
• mekânla ilgili sözsüz iletişim biçemleri,
• dış görünüş, duruş, oturuş biçimi, baş hareketleri, yüz ifadeleri, jestler, bakışları devinsel iletişimle birleştirerek beden diliyle ilgili sözsüz iletişim biçemleri ve
• konuşma sesinin niteliği, türü, yüksekliği, konuşma biçemi, ritim ve vurgulama gibi uyak özelliklerini içeren paradille ilgili sözsüz iletişim biçemleri
başlıkları altında incelenecektir.

İletişim etnografisinde ve kültürlerarası iletişimde zamanın gerçekte ne olduğu değil, zamanın insanlar tarafından nasıl algılandığı ve gündelik yaşamın zamanla birlikte nasıl sürdürüldüğü üzerinde durulur

İnsanlığın başlangıç evrelerinden beri en yaygın olan zaman algısı döngüsel zaman algısıdır. Döngüsel zaman; dünyanın güneşin, ayın da dünyanın çevresinde dönmesinden kaynaklanan gün, ay, mevsimler ve yılın sürekli olarak tekrarlanmasından kaynaklanan bir algılama biçemidir. Zamanı döngüsel olarak algılayan kültürlerin üyeleri, zamanın günlük, aylık, mevsimlik ve yıllık dönemlerden ibaret olduğunu ve aynı zamanın kendi dönemi bitince yeniden dönüp geri geldiğini varsayarlar.

Polikronik kültürlerin üyeleri ise, aynı zaman diliminde birkaç işle meşgul olabilir ve ne kadar meşgul olurlarsa olsunlar kendilerine yönelen birini yanıtsız bırakmazlar. Bir memur, kendisi meşgulken gelen birinin en azından biraz beklemesini ister. Tezgâhtar aynı anda birkaç müşteri ile ilgilenir. Aksi hâlde karşılarındakiler kendilerinin dikkate alınmadıklarını, hatta “adam yerine konulma”dıklarını düşünebilir. Oysa monokronik kültüre mensup bir turist, onun işlemini yapmakta olan ön büro görevlisinin, kendinden sonra gelen birinin sorusuna yanıt verdiğini görünce çok rahatsız olur ve kendine yeterince önem verilmediği kanısına kapılır. Başka deyişle iki farklı zaman anlayışı, bireylerin kendilerine saygısızlık edildiğini düşündükleri durumları da farklılaştırır.

Bireylerin kendilerini çevreleyen uzay parçasını algılama biçemleri de kültürden kültüre değişir. Her insanın, kimsenin girmesine izin vermediği, bedeninin çevresinde görünmez sınırlarla belirlediği bir kişisel mekânı ya da kişisel alanı vardır. Eğer bir başkası bu mekâna izinsiz olarak girerse saygısız, ölçüsüz ya da saldırgan biri olarak değerlendirilir.

Gizli mesafe, cinsiyetle ilgili olanlar da dâhil her türlü dokunmayı içeren etkileşim bölgesini kapsar. Kişisel mesafenin sınırlandırdığı alanda da dokunma olanağı vardır ancak bu dokunmalar herhangi “gizli” (intim) anlam taşımaz. Sosyal mesafe, bireysel nitelik taşımayan, söz gelişi, iş ilişkileri çerçevesinde başka bireylerin girebildikleri etkileşim alanını belirleyen mesafeyi ifade eder. Kamusal mesafe ise toplumsal yaşamda diğer bireylerle karşılaşılan bölgeyi belirler.

Beden hareketlerinin (devinimlerinin) çeşitli mesajlar ilettiği herkes tarafından bilinir. Blaise Pascal iki yüz yıl önce, “bizim doğamız devinimlerden oluşmuştur, geri kalan ise ölümdür” demiştir. Kinesics (devimsel iletişim) adı verilen disiplin beden hareketlerini ve bu hareketlerin kodlarını incelemektedir. Devimsel iletişim, bireyin hangi kültüre mensup olduğuna bakılmaksızın iki temel kabule dayanır:
• Bütün devinimler bireyin psikolojik ya da fiziksel durumuna ilişkin enformasyon içerir;
• Hareketlerin anlamını okuma yeteneği evrenseldir

Türk kültüründe, ne söylendiği değil, nasıl söylendiği önemlidir. Sözlü mesajların kimden, hangi bağlamda geldiği ve hangi sessel nitelikler taşıdığı, o mesajın hem algılanması hem de yorumlanmasında rol oynar. “Kimden” sorusuna yanıt vermek için, etkileşenlerin kültürlerine bağlı olmak kaydıyla, kaynağın toplumsal statüsü ve etkileşenler arasındaki hiyerarşik ilişkinin bilinmesi gerekir. İletişim sürecinin gerçekleştiği ortam ve süreci etkileyen faktörler bağlamı oluşturur. Mesajın sessel nitelikleri, yani; gereğinden yüksek ya da alçak sesle söylenmiş olması, mesaj içindeki vurgulamalar, duygu belirten sesler ve kullanılan bölücüler, onun yorumlanmasında hesaba katılır.

Susma, sözlü iletişim sırasında, sözler arasında verilen aradır. Ancak konuşurken sözcükler ve cümleler arasında verilen kısa aralarla, bir mesaja reaksiyon olarak gösterilen susma arasında fark vardır. Sözcük ve cümleler arasında verilen aralar ses bölücü olarak bilinir ve farklı işlevleri vardır. İkinci tür susma ise daha çok ortaklaşa davranışçı ve güç aralığı çok olan kültürlerde gözlenir ve iletişime katılanlar arasındaki statü farkını yansıtır.

Dil dışında kalan ve insan tarafından anlam aktarımı için “üretilen” davranışlar sözsüz iletişim çerçevesinde incelenir.Zamanın ve mekânın kullanılması da dâhil olmak üzere her türlü davranış; jestler, mimikler, genel olarak yüz ifadesi, bedensel duruş, temas, giyim ve görünüş, sözlü olmayan sesler, sessizlik, susma ve koku, anlam aktarımında yararlanılan
sözsüz iletişim davranışlarıdır.

1. Sözsüz iletişim kodları da sözlü iletişim kodları gibi, öğrenilir ve kültürel
yoldan yeni nesillere aktarılır. Sözsüz göstergelerin büyük çoğunluğu ve
onların anlamları kültürden kültüre değişir.
2. Şimdiye kadar, belirli bir kültür grubunun kullandığı sözsüz iletişim sistemi
betimlenememiştir. Sözsüz iletişim alanında yapılan çalışmalarla, bir
kültür grubunun “sessiz dili”nin sistematik doğasını ortaya koyma aşamasına
gelinmemiştir. Başka deyişle henüz bir sözsüz dil grameri oluşturulamamış,
belirli sözsüz göstergelerin anlamlarını içeren “sözsüz iletişim sözlüğü”
yazılmamıştır.
3. Dil, bireyin gerçek duygu ve düşüncelerini saklayarak, istediği mesajı iletmek
amacıyla kullanılabildiği hâlde, sözsüz iletişimin büyük kısmı, bireyin
kontrolünde değildir. Birçok sözsüz iletişim imi, bazen iletişime katılan
bireylerin istemleri dışında aktarmak istedikleri anlama zıt anlamlar taşır.
Birey, mutsuz olduğu durumlarda da gülümseyebilir ya da bazı sözsüz imleri,
kendi isteği doğrultusunda baskı altına alabilir. Ancak söz gelişi, utandığı
zaman yüzünün kızarmasını, sinirlendiğinde ellerinin titremesini ya
da terlemeyi, korktuğunda tüylerinin kabarmasını önleyemez.
4. Sözsüz iletişimin yalnız bir kısmı kontrol altında olduğu için birey, bazı durumlarda,
sözlü mesajlarında aktardığı anlamlarla, sözsüz imlerin taşıdığı
anlamlar arasında zıtlıklar bulunmasını engelleyemez. Söz gelişi, “Nasılsın?”
sorusuna “çok iyiyim” yanıtını veren bir bireyin sesi, dış görünüşü ve
bedeninin duruşu hasta kişilerinkine benziyorsa, alıcı onun sözlü ifadesini
değil, algıladığı sözsüz göstergeleri doğru kabul edecek ve sorduğu sorunun
yanıtı olarak sözsüz mesajları kabul edecektir. Bu nedenle sözlü ve sözsüz
mesajların birbirini tutmadığı durumlarda, alıcı algılayabildiği sözsüz mesajlara
daha çok değer verme eğilimi gösterir.
5. Sözsüz iletişim davranışları, sözlü iletişimden çok daha büyük oranda bilinçsiz
olarak gösterilir.

Sözsüz iletişimin bireysel kontrolün dışında da gerçekleşmesi nedeniyle iletişimin kesilmesi söz konusu olamaz. Başka sözle “ben iletişime girmiyorum” ya da
aramızdaki iletişim kesildi”, “iletişim kopukluğu var” gibi ifadelerin iletişim bilimleri açısından herhangi bir anlamı yoktur. Hiç kimse iletişimi kesemez, koparamaz ve
“iletişime girmem” diyemez. İstesek de istemesek de çevremize, hatta olmadığımız yerlere bile iletiler gönderir ve hakkımızda anlamlar yaratılmasına yol açarız.Söz gelişi yüz kızarması, ellerin ve dudakların titremesi, gözlerin yaşarması, giyim biçemi ve giysilerinde ağırlıklı olan renkler, kullandığı parfüm ya da beden kokusu gibi sözsüz göstergeler, bireyin istemi dışında karşı tarafa mesajlar verir. Bu nedenle sözlü iletişim istenildiğinde kurulduğu hâlde, sözsüz iletişim süreklidir.

Monokronik kültürlerde “bir zamanda bir iş” ilkesi gündelik yaşamın temelini oluşturur.

Sözel iletişimin kodu olan söz dışındaki sözsüz iletişimin kodları olan ses tonu, mesafe, yüz ifadesi, ortamın atmosferinden çıkarımda bulunup nelerin olup bittiğini anlamada önemli rol oynarlar.

Etkin iletişim niyetlenilen anlamın alıcıda oluşturulmasıdır.