KÜLTÜREL MİRAS YÖNETİMİ

“Kültürel peyzajlar” doğa ve insanın ortak ürünü olan kültürel varlıklardır; doğal, sosyal, ekonomik ve kültürel etkenlerle biçimlenen insan yerleşmelerinin zaman içindeki evrimini yansıtırlar.

DM Komitesi’nin 1994 yılında yürürlüğe giren Küresel Stratejisi ile DM Listesi’nin Dünyanın kültürel ve doğal çeşitliliğinin üstün evrensel değerini yansıtacak şekilde geliştirilmesi istenmiştir. DM Sözleşmesi’nin ilk 22 yıllık etkinliği sonunda yapılan değerlendirme de DM Listesinde temsil edilen coğrafi alanların, doğal ve kültürel varlıkların türünde de dengesizlikler olduğunu göstermiştir. Listeye giren 410 yerden 304 ‘ünün kültürel, 90’ının doğal ve 16’sının karmaşık sit olması ve bunların çoğunun Avrupa’da bulunması DM Komitesi için uyarıcı olmuştur. Hazırlanan “Küresel Strateji” ile dünyanın kültürel ve doğal hazinelerinin tüm renklerinin DM Listesi’ne yansıtılması ve DM Sözleşmesinin uygulanması için kapsamlı bir çerçeve oluşturulması ve bu yönde uygun bir yöntem seçilmesi hedeflenmiştir. Bu yeni yaklaşımla DM Listesinde temsil edilmeyen bölgelerdeki ülkelerin DM Sözleşmesini imzalayarak üye olmaları, geçici listeler hazırlayarak DM Listesine aday olabilecek doğal ve kültürel varlıklarını belirlemeleri; onlarla ilgili dosyaları hazırlayarak DM Komitesi’ne sunmaları teşvik edilmiştir.

Dünya Mirası Sözleşmesi’nin 30. yılı, 2002’de Budapeşte‘de toplanan Dünya Mirası Komitesi tarafından kutlanmış ve bu süre içinde yapılanlar değerlendirilmiştir. Toplantı sonunda yayınlanan Budapeşte Bildirgesinde, son otuz yıllık çalışmanın DM Sözleşmesinin üstün evrensel değer taşıyan doğal ve kültürel mirasın korunmasında eşsiz bir araç olduğunu kanıtladığı belirtilmiştir. DM Sözleşmesi’nin evrenselliği vurgulanarak, toplumların diyalog ve karşılıklı anlayış içinde sürdürülebilir gelişimi için, onun her tür mirasa uygulanabilmesini garanti etmek gerektiğine işaret edilmiştir.

DM Komitesi 2004 yılında DM Listesi’ni ve yapılan önerileri tekrar gözden geçirerek, Küresel Strateji’nin ne ölçüde başarıya ulaştığını değerlendirmiştir. Küresel Stratejinin başlatılmasından sonra, küçük Pasifik Adaları’ndan, Doğu Avrupa’dan, Afrika ve Arap ülkelerinden 39 ülke DM Sözleşmesini imzalayarak gruba katılmıştır. “ICOMOS Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi (The International Council on Monuments and Sites)” tarafından yürütülen araştırma sonuçlarına göre, DM Listesi’ndeki boşluklar aday gösterme sisteminden ve çeşitli ülkelerin doğal-kültürel varlıklarını tesbit ve değerlendirmesiyle ilgili sistemlerinden kaynaklanmaktadır. “IUCN Dünya Konservasyon Birliği (The World Conservation Union; daha önceki adı: International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources)” tarafından yürütülen incelemede ise Listedeki doğal ve karmaşık sitlerin dengeli dağıldığını, ancak tropik-ılıman bölge otlakları, savanlar ve göl sistemlerinde bazı eksiklikler olduğuna dikkat çekilmiştir. Strateji çalışmaları sırasında kültürel peyzajlar, kültürel yollar, endüstri mirası, çöller, kıyı ve küçük ada sitleri gibi yeni kategoriler geliştirilmiş; bu kapsam genişlemesi DM Listesi’nin ve etkinliklerinin çeşitlenmesine katkıda bulunmuştur.

DM Sözleşmesi’nin uygulanmasından sorumlu olan Komite aday alanlarla ilgili dosyaları inceler, değerlendirir, yapar ve oylar. Doğal veya kültürel sitler, dünyanın kültürel ve doğal mirasının önemli bir bileşeni olmak, o ana kadar var olanlardan farklı bir katkı yapmak gibi özelliklerle “Dünya Mirası Listesi” ne alınırlar. Komite 21 üyesiyle senede bir kez toplanmaktadır. Üyeler DM Sözleşmesi’ni imzalayan ülkelerden 6 yıllık bir süre için seçilirler, öneriler Komite üyelerinin soruları ve yorumlarıyla irdelenir ve adaylık konusu oylanır. Oylama sonunda bir yerin Dünya Mirası Listesine girmesi kabul veya red edilebilir; başvuru, eksiklerin tamamlanması veya daha ayrıntılı araştırma yapılması için ertelenebilir.

Dünya Mirası Merkezi çalışmaların ve değerlendirmelerin bölge temelinde ele alınması için dünyayı beş alana ayırmıştır. Bunlar Afrika, Arap ülkeleri, Asya ve Pasifik, Avrupa ve Kuzey Amerika, Latin Amerika ve Karayipler’dir. Türkiye Avrupa grubu içinde yer almaktadır. Merkez etkinliklerin DM Komitesinin karar ve stratejik amaçları ile Genel Kurulun kararları doğrultusunda ve danışma kurullarıyla sıkı ilişki içinde yürütmektedir.

Her yıl Dünya Mirası Listesi’ne girmek için hazırlanan başvuru dosyalarının incelenmesi, mevcut DM Alanlarının durumlarının izlenmesi görevini UNESCO Genel direktörü tarafından seçilen bir Sekreterya yürütmektedir. Bu amaçla 1992’de kurulan Dünya Mirası Merkezi’nin başkanı, aynı zamanda DM Komitesinin de sekreteridir. DM Merkezi Listeye aday gösterilen yerlerle ilgili dosyaların izlenmesi, belirli konularla ilgili uzmanların sağlanması konusunda üye ülkelere ve danışma kurullarına hizmet eder, sorunları çözmeye yardımcı olur; ayrıca ilgili diğer kuruluşlar ve UNESCO’nun değişik ülkelerdeki bürolarıyla sıkı bir işbirliği içinde çalışmaya özen gösterir.

DM Alanının olası değişikliklerden olumsuz yönde etkilenmesini azaltmak, görsel bütünlüğünü korumak için, çekirdek alan çevresinde, gerekli görülen yerlerde ve ölçüde tampon bölgeler oluşturulur. Tampon bölge DM alanının çevreleyen, kullanımına ve yapılaşmasına belirli yasal kısıtlamalar getirilen; DM Alanının daha iyi korunmasını sağlayan bir koruyucu kuşaktır. Dünya Mirasına aday gösterilen alana bitişik ve onun genel görünüşünü etkileyen, bakış noktaları sunan, DM olacak alanın özelliklerinin korunmasına destek olan alanlar da bu kapsama girer. Geçiş-etkilenme bölge sınırları duruma göre ve dikkatle belirlenmelidir. Boyutu, özellikleri ve hizmet edeceği kullanımlar açıklanmalı, sınırları bir harita üzerine işlenmelidir. Etkilenme alanının DM Alanını ne şekilde koruyacağının da belirtilmesi istenir. Eğer tampon bölge önerilmiyorsa, nedeni belirtilir. Tampon bölgeler Dünya Mirasına aday gösterilen yerin bir parçası olmamakla birlikte, DM Listesindeki bir alanın tampon bölge sınırlarının değiştirilmesi veya yeni tampon bölgeler oluşturulması DM Komitesinin kararına bağlıdır.

Dünya Mirası alanlarındaki sorunlara ilgi çekmek için uluslararası koruma kampanyalarından da yararlanılmaktadır. 1995’te Mısırdaki Gize Piramitleri, yakınlarından geçmesi planlanan bir otoyol projesi ile tehdit altına girmiştir. Projeye yerel ve uluslararası düzeyde gelişen tepkiler sonucu, Mısır hükümetiyle görüşülerek, tartışmalı projeye alternatif çözümler araştırılmış ve tehdit ortadan kaldırılmıştır. Benzer biçimde Yunanistan’da ünlü Delphi Arkeolojik sitinin yakınında kurulmak istenen Alüminyum Fabrikasının yaratacağı olumsuz etki de, Yunan hükümetinin fabrika için başka bir yer bulması ile kaldırılmıştır.

Bu kavram Dünya Mirası Sözleşmesi ile birlikte geliştirilmiştir ve sınırları aşan, tüm insanlık için bugün ve gelecekte önem taşıyacak olan kültürel ve doğal varlıkları tanımlamak için kullanılmaktadır. Dünya Mirası Komitesi Dünya Mirası Listesine giriş ölçütlerini tanımlamıştır. Başvuru dosyalarında üstün evrensel değerin açıklanması istenir. Tüm dünya için ünik, özgünlüğünü, bütünlüğünü korumuş alanların Liste’ye alınması, böylece coğrafi olarak da dengeli bir dağılımın sağlanması istenmektedir.