KÜLTÜREL MİRAS YÖNETİMİ

Türkiye’de doğal ve kültürel miras alanlarında yapılan ilk Yönetim Planı çalışmalarından bir diğeri
de “Temper (Training, Education, Management, Prehistory in the Mediterranean – Akdeniz Havzasında
Prehistorya Eğitim ve Yönetim)” projesi sürecinde hazırlanan Çatalhöyük Yönetim Planıdır. 2004 yılında
tamamlanan bu proje, hem Türkiye’deki hem de yurtdışındaki diğer alanlar için bir örnek oluşturmak
üzere uluslararası işbirliği ile hazırlanmıştır ve Türkiye’de arkeolojik bir alan için geliştirilen ilk yönetim
planı örneği olarak gösterilmektedir. Bu plan da uygulamaya girememiştir.

“Alanya Eski Kent Dokusu ve Surları ile Selçuklu Tersanesi” ve “Selimiye Camii ve Külliyesi
Yönetim Planı, Edirne” Planı çalışmaları da ilgili Belediyeler tarafından yürütülmektedir. “Nemrut Dağı
Yönetim Planı, Adıyaman”, Ortadoğu Teknik Üniversitesi yürütücülüğünde hazırlanmaktadır. Yukarıda
sıralanan yönetim planları dışında sınırları onaylanarak çalışmalarına başlanan planlar da bulunmaktadır.
Bunlar içinde ise Bursa, Efes, Çatalhöyük, Afrodisias, Ahlat ve Ani Yönetim Planları sayılabilir.
UNESCO süreci dışında da “Kütahya Kentsel Sit Alanı Yönetim Planı” gibi kentsel sit alanlarında ilgili
Belediyesi tarafından yürütülen yönetim planı çalışmaları da bulunmaktadır.

Ülkenin kentsel gelişme süreçleri içinde tarihi ve kültürel çevrenin, kentsel ve mimari değerlerin
sosyal ve ekonomik rolünün yeterince tanımlanmaması en temel sorunlardan biri olarak görülmektedir.
Uluslararası düzeyde, bu soruna çözüm olarak, “Bütünleşik Koruma” ve “Canlandırma” yaklaşımının
benimsenmesi önerilmekte, bütünleşik yaklaşımla güvenilir ve görünür eylemlerin planlanması, kısa
süreli ve eylem temelli küçük ölçekli projelerin gerçekleştirilmesi, korumanın gerekliliği ve inandırıcılığı
konusunda yararlı bulunmaktadır.

Yönetim alanı sınırlarında yer almamakla birlikte, arkeolojik, coğrafi,
kültürel ve tarihi nedenlerle veya aynı vizyon ve tema etrafında yönetim ve gelişiminin sağlanması
bakımından bu yer ile irtibatlandırılan kültürel varlıklar da “bağlantı noktası” olarak nitelendirilmiştir.

Alan başkanı aşağıdaki görevleri yürütür:
a. Yönetim planının yıllık hedeflerinin gerçekleşmesi için yetkili idare ile birlikte çalışma
programlarını belirlemek, kaynak araştırması yapmak;
b. Yıllık bütçe tekliflerini hazırlamak;
c. Alanın sunum, tanıtım, eğitim, bakım, onarım, güvenlik ve ziyaretçilerin ihtiyaçlarına yönelik
hizmet ve ekipman alımı için her türlü sözleşme, şartname taslaklarını yetkili idare ile birlikte
hazırlamak;
d. Alanın doğal ve kültürel kaynaklarının yönetimi için ilgili kurum ve kişilerle işbirliğini
sağlamak;
e. Denetim birimince yıllık denetim raporlarının hazırlanması ve bu raporların eşgüdüm ve
denetleme kuruluna sunulması için eşgüdümü sağlamak.
Alan yönetiminin sekretarya hizmetleri yetkili idare tarafından yürütülür.

Danışma kurulu kendi içinden bir başkan seçer. Danışma kurulu yılda en az bir kez toplanır. Yetkili idare ile eşgüdüm ve denetleme kurulu gerekli gördüğünde danışma kurulunu olağanüstü toplantıya çağırabilir. Danışma kurulu, yönetim planı
taslağını inceleyerek bu taslağın karara bağlanması ve uygulanması konusunda önerilerde bulunur.
Danışma kurulunda görüşülen tüm konular, tavsiyeler, eşgüdüm ve denetleme kuruluna iletilmek üzere tutanağa bağlanır.

Bath Yönetim Planında yer alan konular, stratejiler, analizler, araştırmalar ve müzakereler gibi birçok kaynak bilginin bir araya gelmesiyle ortaya konulmuştur. Bu kaynaklar içinde yer alan bilgiler alanın  Dünya Mirası Alanı olduğu dikkate alınarak analiz edilmiş ve beş başlık altında toplanmıştır:
• Değişimin Yönetilmesi
• Koruma
• Yorumlama, Eğitim & Araştırma
• Fiziksel Erişim
• Ziyaretçi Yönetimi
Bath Yönetim Planında öncelikle temel başlıklara göre konular belirlenmiş, daha sonra belirlenen konulara göre hedeflere ayrılmış, son olarak da hedeflere göre eylemler belirlenmiştir.

“İstanbul Tarihi Yarımada Yönetim Planı Taslağının Hazırlanması” süreci 4 etap olarak planlanmıştır:
1. Etap: Yönetim Planı Alanı’nda mevcut durumun tespiti için ilgili tüm verilerin toplanması, analitik
çalışmaların gerçekleştirilmesi.
2. Etap: Önceki etapta çalışmaları başlamış olan “paydaş analizi” sonucunda saptanan paydaşların
katılımıyla Yönetim Planı Alanı vizyon, hedef, strateji ve eylemlerin belirlenmesi.
3. Etap: Paydaşların etkin katılımı ile 2.Etap’ta ortak olarak belirlenen hedeflere ve eylemlere göre
Projelerin üretilmesi.
4. Etap: Yönetim Planı’nın hazırlanıp paydaşlara açılması ve uygulanmasının sağlanması, izlenmesi
ve gözden geçirilmesidir.

Yönetim planlarının en önemli misyonu, korunması gereken değerlerin üstün evrensel değerlerinin
sürdürülebilirliğini sağlamaktır. Alan’daki üstün evrensel değere sahip dört bölge; Sarayburnu’ndaki
Arkeolojik Park; Süleymaniye Camii külliyesi, çarşıları ve yerel yerleşimi ile Süleymaniye bölgesi;
önceden Pantokrator Kilisesi olan şimdiki Zeyrek Camii ve etrafındaki yerleşim ile Zeyrek Bölgesi ve
Theodosius surlarının iki yanında uzanan önceki Blachernae Sarayı kalıntılarını da içeren Kara Surları
alanıdır.

İstanbul Sit Alanları Alan Başkanlığı ve Danışma Kurulu tarafından uygun görülen, daha sonra ilgili Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulları tarafından kabul edilen sınırlar, 22.04.2009 tarihinde Kültür ve Turizm Bakanı onayı ile “İstanbul’un Tarihi Alanları Yönetim Alanı Sınırları” olarak kesinleşmiştir.

Ülkenin kentsel gelişme süreçleri içinde tarihi ve kültürel çevrenin, kentsel ve mimari değerlerin sosyal ve ekonomik rolünün yeterince tanımlanmaması en temel sorunlardan biri olarak görülmektedir. Uluslararası düzeyde, bu soruna çözüm olarak, “Bütünleşik Koruma” ve “Canlandırma” yaklaşımının benimsenmesi önerilmekte, bütünleşik yaklaşımla güvenilir ve görünür eylemlerin planlanması, kısa süreli ve eylem temelli küçük ölçekli projelerin gerçekleştirilmesi, korumanın gerekliliği ve inandırıcılığı konusunda yararlı bulunmaktadır.

İlgili kurum ve kuruluşların duyarsızlığı, halkın bilinçsizliği ve ilgisizliği sorunu, “Katılımcı Planlama” yaklaşımı ile aşılabilir. Katılımcılık ilkesi, katılımcıların görev ve yetki sınırlarının belirlenmesi, katılımcı kuruluşlar arasında eşgüdümün sağlanması, gelişmiş bir iletişim ağı kurulması, halk örgütleri kurulması ve bu örgütler arasında güçlü bir ortaklık sağlanması gibi stratejileri gerektirir.

İlgili Yönetmelikte, Eşgüdüm ve Denetleme Kurulunun, alan başkanı, danışma kurulunca kendi içinden seçilecek iki üye ile yönetim planı taslağı kapsamında hizmetine ihtiyaç duyulan idarelerin birer temsilcisi olmak üzere en az beş kişiden oluşması öngörülmüştür. Alan başkanı, eşgüdüm ve denetleme kurulunun da başkanıdır. Eşgüdüm ve denetleme kurulu yılda en az iki kere yetkili idarenin çağrısı ile toplanır. Kurul toplantısının gündemi denetleme birimi ile yetkili idare tarafından belirlenir. Alan Başkanının talebi üzerine veya yetkili idare gerekli gördüğü takdirde kurul, olağanüstü toplantıya çağırılabilir. Kurul salt çoğunlukla toplanır ve toplantıya katılan üyelerin en az dörtte üçünün oylarıyla karar alır. Eşgüdüm ve denetleme kurulu, yönetim planı taslağını inceleyerek altı ay içinde onaylar ve planın uygulanmasını denetler.

İlgili yönetmelikte, yönetim planı hazırlama konusunda yetki ve yöntem sit alanının türüne ve bulunduğu yere göre tanımlanmıştır Yönetim alanı sınırları belirlenen sit alanları, ören yeri ve etkileşim sahalarına ilişkin yönetim planı; kentsel sitlerde ilgili belediyelerce; arkeolojik, doğal ve tarihi sit alanlarında Kültür ve Turizm Bakanlığınca; ilgili belediyesi bulunmayan kentsel sit alanlarında yine Kültür ve Turizm Bakanlığınca; kentsel sit alanı ile diğer sit alanlarının birlikte bulunması halinde ilgili belediyesince; kentsel sit yönetim alanının sınırlarının birden fazla belediyeyi ilgilendirmesi durumunda bu belediyelerin koordinasyonu ile Büyükşehir Belediye sınırları içinde olması halinde Büyükşehir Belediyesince; dışında olması halinde ilgili belediyelerin koordinasyonu ile Bakanlıkça doğrudan hazırlanması ve/veya ihale mevzuatında belirtilen usul ve esaslara göre ihale suretiyle hazırlattırılması öngörülmüştür.

Yönetim Planı sürecinde belirlenen aşamalara göre ülkemizdeki ilgili yasa ve yönetmelikler dikkate alındığında, yönetim alanının belirlenmesinde Kültür ve Turizm Bakanlığı yetkiliyken, yönetim planı taslağının hazırlanmasında yetkili yerel ve merkezi idare, Alan Başkanlığı; Taslağın değerlendirilmesinde Danışma Kurulu; planının onaylanmasında Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu; uygulanmasında Alan Başkanlığı, yetkili idare, uygulamadan sorumlu kurum ve kuruluşlar; planının denetlenmesinde Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu, Denetim Birimi; planının güncellenmesinde ise Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu, yetkili idare ve Danışma Kurulu sorumludur.

Koruma alanlarının yönetiminde ve yönetim planlarının hazırlanmasında yol gösterici olmak ve paralel uygulama sağlamak üzere birçok rehber geliştirilmiştir. Bu rehberler içinde en çok kullanılanı, ICCROM’un “Management Guidelines for World Heritage Sites” başlıklı Dünya Mirası Alanları için Yönetim Rehberidir. Dünya Mirası Alanlarının yönetimi için temel rehber olarak kabul edilen bu rehber, 1993 yılında Feilden ve Jokilehto tarafından hazırlanmış ve ICCROM tarafından yayınlanmıştır.

İlgili yönetmelikte, yönetim planı hazırlama konusunda yetki ve yöntem sit alanının türüne ve bulunduğu yere göre tanımlanmıştır Yönetim alanı sınırları belirlenen sit alanları, ören yeri ve etkileşim sahalarına ilişkin yönetim planı; kentsel sitlerde ilgili belediyelerce; arkeolojik, doğal ve tarihi sit alanlarında Kültür ve Turizm Bakanlığınca; ilgili belediyesi bulunmayan kentsel sit alanlarında yine Kültür ve Turizm Bakanlığınca; kentsel sit alanı ile diğer sit alanlarının birlikte bulunması halinde ilgili belediyesince; kentsel sit yönetim alanının sınırlarının birden fazla belediyeyi ilgilendirmesi durumunda bu belediyelerin koordinasyonu ile Büyükşehir Belediye sınırları içinde olması halinde Büyükşehir Belediyesince; dışında olması halinde ilgili belediyelerin koordinasyonu ile Bakanlıkça doğrudan hazırlanması ve/veya ihale mevzuatında belirtilen usul ve esaslara göre ihale suretiyle hazırlattırılması öngörülmüştür.

İlgili yönetmelikte, Danışma Kurulunun, alanda mülkiyet hakkı bulunanlar, meslek odaları temsilcileri, sivil toplum örgütleri temsilcileri, üniversitelerin ilgili bölüm temsilcilerinden, alan başkanı ve yetkili idarece tespit edilecek en az beş üyeden oluşması hükme bağlanmıştır. Danışma kurulu kendi içinden bir başkan seçer. Danışma kurulu yılda en az bir kez toplanır. Yetkili idare ile eşgüdüm ve denetleme kurulu gerekli gördüğünde danışma kurulunu olağanüstü toplantıya çağırabilir. Danışma kurulu, yönetim planı taslağını inceleyerek bu taslağın karara bağlanması ve uygulanması konusunda önerilerde bulunur. Danışma kurulunda görüşülen tüm konular, tavsiyeler, eşgüdüm ve denetleme kuruluna iletilmek üzere tutanağa bağlanır.

Uygulama rehberine göre, Dünya Miras Listesi’nde yer alma koşulları içinde en önemlisi, söz konusu varlığın üstün evrensel değere sahip olduğunun belgelenmesidir. Diğer koşullar içinde “Özgünlük- Authenticity” ve “Bozulmamışlık-Integrity” niteliği de yer almaktadır. Bozulmamışlık niteliği içinde, bütünlük ve eksiksizlik özellikleri değerlendirilmektedir.

Ramsar Sözleşmesi, Taraflar Konferansında kabul edilerek sulak alanların yönetim planlaması için tüm taraf ülkelere önerilen “Sulak Alan Yönetim Planlaması Rehberi”, Türkiye’de Çevre ve Orman Bakanlığı öncülüğünde 1990’lı yılların ortalarından itibaren sulak alanların planlamasında kullanılmaktadır. 2002 yılında yürürlüğe konan ve 2005 yılında revize edilen “Sulak alanların Korunması Yönetmeliği”nin 26. Maddesi ile Çevre ve Orman Bakanlığı’nca, “Ramsar Sözleşmesi Sulak alan Yönetim Planı Rehberi” esas alınarak, uluslararası öneme sahip her bir sulak alan için yönetim planı yaptırılması hükme bağlanmıştır. Valilikler, Mahalli Çevre Kurulları ve Yerel Sulak alan Komisyonları vasıtası ile yönetim planlarının uygulanmasını, sürekli ve etkin izlemenin yapılmasını sağlamak için gerekli önlemleri almakla yükümlendirilmiştir. Manyas Gölü, Göksu Deltası, Uluabat Gölü ve Gediz Deltası, Yumurtalık Lagünleri Sulak Alan Yönetim Planları uygulanmakta olan yönetim planları içinde sayılabilir. Burdur Gölü, Akşehir ve Eber Gölleri, Kızılırmak Deltası, Adıyaman Gölbaşı Gölleri, Erzincan Ekşisu Sazlıkları, İğne Ada Longozu, Afyon Acıgöl, Sultansazlığı Sulak Alanı da yönetim planı çalışmaları yapılan diğer doğal alanlardır.