KÜLTÜREL MİRAS YÖNETİMİ

Osmanlı Devletinde koruma konusundaki ilk uygulamalar 1869 yılında sadece taşınır eserleri koruma altına alan Birinci Asar-ı Atika Nizamnamesi ile başlamaktadır.

İstanbul Muhafaza-i Âsar-ı Atika Encümen-i Daimisi, Eski eserlerin arşivlendirilmesi ve bilimsel çalışmaların yapılması amacıyla 1917 yılında kurulmuştur. 1884 tarihli Nizamname ile Müze-i Hümayun örgütü kurulmuş ve kültür mirasının korunmasındaki uygulamalardan sorumlu ilk örgüt olarak yapılandırılmıştır. Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu, yaklaşık 35 yıl görev yapmış olan İstanbul Muhafaza-i Âsar-ı Atika Encümen-i Daimisi yerine, 1951 yılında kurulmuştur. 1920’de kurulan Maarif Vekâleti’nin beş biriminden birinin Türk Asâr-ı Atika Müdürlüğü olması Cumhuriyet döneminde de bu kurumsal yapının devam edeceğinin ilk işaretidir.

Koruma nesnesinin taşınabilir obje ölçeğinden kentsel ölçeğe genişlemesinin üç yüz yıllık geçmişi içinde yaşanan dönüşümler ise şu şekilde özetlenmektedir (De Boer, 2006):

Koruma konusunun kentsel ölçeğe taşınmasında Avrupa’da II. Dünya Savaşı’nın sonrasında kentlerin yeniden düzenlenmesi tartışmaları ve ardından geliştirilen 1964 tarihli Venedik Tüzüğü belirleyici olmuştur (Ahunbay, 1996 ve Binan, 1999). Tüzüğün 1. Maddesinde “Tarihi Anıt kavramı sadece bir mimari eseri içine almaz, bunun yanında belli bir uygarlığın, önemli bir gelişmenin, tarihi bir olayın tanıklığını yapan, kentsel ya da kırsal bir yerleşmeyi de kapsar.

1969 yılında yürürlüğe giren “İmar ve Yol İstikamet Planlarının Tanzim Tarzları ile Teknik Şartlarına ve Bu işleri Yapacak Uzmanlarda Aranacak Ehliyete Dair Yönetmelik” 2. Maddesinde yer alan “Protokol Bölgesi” kavramı bu bölgeleri “yapı düzeni korunacak mevcut konut alanları” olarak açıklanmakta ve bugünkü sit alanları tanımının başlangıcını oluşturmaktadır.

Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü kentsel koruma konusunun da içinde olduğu kültür varlıklarının korunması ile ilgili uygulamaları 23.07.1983 tarihinde yürürlüğe giren 2863 Kültür Varlıklarını Koruma Kanunu kapsamında (1987, 2004, 2007, 2008 ve 2009 ve 2011 yıllarında yapılan değişikliklerle) sürdürmektedir. Bu kanuna bağlı olarak yürürlüğe girmiş olan 30 adet yönetmelik ise koruma uygulamalarının sürdürülmesindeki temel altyapıyı oluşturmaktadır. Bu yönetmeliklerden 10’u kültür mirasının bütünsel olarak korunması konusuyla doğrudan ya da dolaylı olarak ilgilidir:

Plan Yapımına Ait Esaslara Dair Yönetmelik; Sit Alanlarında Kalan Taşınmazların Hazine Taşınmazları İle Değiştirilmesi Hakkında Yönetmelik

1973 yılında yürürlüğe giren 1710 sayılı Eski Eserler Kanunu’ Yasanın taşınmaz varlıklara ilişkin bölümünde eski eser olarak değerlendirilecek yapıların yelpazesi genişlemekte; anıt eserlerin yanı sıra sivil yapıları da içine almaktadır (Dinçer, 2010). Yapı ölçeği dışında getirilen yeni tanımlamalar daha da önemlidir ve koruma mevzuatında ilk kez “…Sit, Tarihi Sit, Arkeolojik Sit (Tarihi şehir kalıntısı) veya Ören Yeri, Tabii sit (Tabii anıt)…” kavramları yer almaktadır. Ayrı bir “kentsel sit” tanımının olmaması ise uygulamada uzun süre sorun yaratmıştır.

Ülke düzeyindeki temel politikaların yer aldığı kalkınma planları arasında kültür mirası kavramına ilk kez değinen plan, 1979 tarihli IV. Beş Yıllık Kalkınma Planı’dır. Daha önceki planlarda bulunmayan kültür mirasının korunması, geliştirilmesi, değerlendirilmesi, işlev kazandırılması ve bunun için gerekli yasal, örgütsel ve parasal önlemlerin alınması konularına bu planda yer verilmiştir (Yalçıntan, 1995).

Doğal sit, yer üstünde, yer altında veya su altında, jeolojik devirlere, tarih öncesine ve tarihi devirlere ait olan, ender bulunmaları veya özellikleri bakımından korunması gerekli alanlardır.

Kentsel sit, mimari, yerel, tarihsel, estetik ve sanat özelliği bulunan ve bir arada bulundukları için tek başına taşıdıkları kıymetten daha değerli olan kültürel ve doğal çevre elemanlarının (yapılar, bahçeler, bitki örtüleri, yerleşim dokuları, duvarlar) bulundukları alanlardır. Ören Yeri veya Tarihi Şehir Kalıntısı, Arkeolojik sit terimine karşılık gelmektedir. Arkeolojik sit, insanlığın varoluşundan günümüze kadar ulaşan eski uygarlıkların yer altında, yer üstünde ve su altındaki ürünlerini, yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik ve kültürel özelliklerini yansıtan her türlü kültür varlığının yer aldığı yerleşmeler ve alanlardır. Tarihi sit, önemli tarihi olayların cereyan ettiği korunması gerekli yerlerdir.

KENTGES Bütünleşik Kentsel Gelişme Stratejisi ve Eylem Planı, Bayındırlık ve İskân (günümüzde Çevre ve Şehircilik) Bakanlığı tarafından hazırlık çalışmalarına Nisan 2007’de başlanılmış ve Yüksek Planlama Kurulu tarafından 25.10.2010 tarihinde kabul edilmiştir.

1710 sayılı Eski Eserler Kanunu, 1973 yılında yürürlüğe girmiştir. 1983 yılında yürürlüğe girmiş olan 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu 2004 yılına kadar çeşitli değişikliklere uğramıştır. 14.07.2004 tarihinde 5226 sayılı yasayla yapılan değişiklikler kültür varlıklarının korunması için kaynak yaratılması, korumanın yerelleşmesi ve kültür mirasının yönetilmesi konularında önemli yenilikler getirmiştir. 17.08.2011 tarihinde “Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın kurulmasına ilişkin 648 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun içeriğinde de bazı düzenlemelere gidilmiştir.

Eski eserlerin arşivlendirilmesi ve bilimsel çalışmaların yapılması amacıyla 1917 yılında kurulan “İstanbul Muhafaza-i Âsar-ı Atika Encümen-i Daimisi” ise kültür mirasının belgelenmesi konusundaki ilk örgüttür. Dolayısıyla doğru cevap A şıkkıdır.

Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü’nün kurulması ise 1944 yılını bulmuştur. Dolayısıyla doğru cevap B şıkkıdır.

1933 yılında Ebniye Kanunu’nu değiştiren 2290 sayılı Belediye Yapı ve Yollar Kanunu, İstanbul Âsar-ı Atika Encümen-i Daimisi tarafından saptanan anıt eserlerin etrafından minimum 10 metre çekilmesini zorunlu koşul olarak kabul etmektedir. Dolayısıyla doğru cevap C şıkkıdır.

Koruma konusunun kentsel ölçeğe taşınmasında Avrupa’da II. Dünya Savaşı’nın sonrasında kentlerin yeniden düzenlenmesi tartışmaları ve ardından geliştirilen 1964 tarihli Venedik Tüzüğü belirleyici olmuştur. Dolayısıyla doğru cevap D şıkkıdır.

1950-1980 döneminin planlama alanını düzenleyen en önemli yasa 1956 yılında yürürlüğe giren 6785 sayılı İmar Kanunu’dur. Dolayısıyla cevap E şıkkıdır.

1950-1980 döneminin ikinci önemli kurumsal düzenlemesi 1973 yılında yürürlüğe giren 1710 sayılı Eski Eserler Kanunu’dur. Dolayısıyla cevap A şıkkıdır.

Ülke düzeyindeki temel politikaların yer aldığı kalkınma planları arasında kültür mirası kavramına ilk kez değinen plan 1979 tarihli IV. Beş Yıllık Kalkınma Planı’dır. Dolayısıyla cevap B şıkkıdır.

“Eski Eserler Kanunu” ile Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun görev ve yetkilerini tanımlayan yasayı birlikte ele alarak yeniden düzenleyen 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu 1983 yılında yürürlüğe girmiştir. Yasa, “eski eser” yerine “kültür varlıkları” ve “tabiat varlıkları” tanımını getirerek, bir eserin korunabilmesi için sadece eski olması gerekmediği anlayışını benimsemiştir. Dolayısıyla cevap C şıkkıdır.

Bu kanuna bağlı olarak yürürlüğe girmiş olan 30 adet yönetmelik ise koruma uygulamalarının sürdürülmesindeki temel altyapıyı oluşturmaktadır. Bu yönetmeliklerden 10’u kültür mirasının bütünsel olarak korunması konusuyla doğrudan ya da dolaylı olarak ilgilidir. Dolayısıyla doğru cevap D şıkkıdır.

Sit alanlarının ilan edilmesinde benimsenen ve kullanılan kriterler, Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıklarının Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik (10.12.1987 tarih ve 19660 sayılı Resmi Gazete) ile açıklanmakta, ayrıca Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu tarafından kabul edilen “İlke Kararları” (Url 13) her sit türü için koruma ve kullanma koşullarını tanımlamaktadır. Bu konuda bir diğer yönlendirici belge de Koruma Amaçlı İmar Planları ve Çevre Düzenleme Projelerinin Hazırlanması, Gösterimi, Uygulaması, Denetimi, Müelliflerine İlişkin Usul ve Esaslara Ait Yönetmeliktir (26.07.2005 tarih ve 25887 sayılı RG). Yüksek Kurul tarafından kabul edilen ilke kararlarında ve bu yönetmelikte türlerine göre sit alanlarının tanımları yapılmakta ve koruma, kullanma koşullarındaki ilkeler açıklanmaktadır. Bu tanım ve açıklamalara göre;

1-) Kentsel Sit

2-) Arkeolojik Sit

3-) Doğal Sit

4-) Tarihi Sit

şeklinde 4 tür sit alanı vardır.

Dolayısıyla cevap E şıkkıdır.

17. yüzyılın kıta Avrupasındaki sosyal, dinsel ve ekonomik çalkantılarının ardından 18. yüzyılda bilimsel ve teknolojik ilerlemelerin ortaya çıktığı Aydınlanma Çağı gelmiştir. Bir bilim dalı olarak arkeoloji ortaya çıkışı, başta İtalya olmak üzere arkeolojik kazılar yapılmaya başlanması ve kökeni Rönesans düşüncesine dayalı şekilde müzeler ve koleksiyonculuk kavramının da bir çerçeveye oturmaya başlaması bu döneme denk gelmektedir. Devamında gelen süreçte Doğunun tarihi eserlerinin batıya taşınması faaliyetinin bu dönemde çok yoğunlaşmış olduğunu görmekteyiz. Bu dönemde karşımıza çıkan önemli figürlerden biri olan Joachim Wînckelmann’ın arkeolojinin bilimsel bir disiplin hâline gelmesinde önemli bir rolü vardır. Aynı süreçte Fransa’da karşımıza çıkan Eugene Emmanuel Viollet-le-Duc ise bir başka önemli figürdür. Restorasyonda "üslup bütünlüğü" anlayışını savunan Viollet-le-Duc’ün görüşleri bu alanda pek çok kişiyi etkileyen bir ekol yaratmıştır.

1881 yılında Osman Hamdi Bey’in göreve gelmesiyle birlikte 1884 yılında yeni bir nizamname hazırlanır ve eski eserlerin mülkiyetinin tamamen devlet ait olduğu ve yurtdışına çıkışının kesin olarak yasak olduğu hükümler ortaya konulur.