Kültürel Miras Yönetimi Nedir?

Kültürel miras yönetimi (veya güncel araştırmalarda değinildiği gibi ‘miras yönetimi’), farklı kültürel alanları ve insanlığın yaşayan kültürel değerlerini etkileyen unsurları inceleyen disiplindir. Temel prensibi kültürel değerlerin korunması ve gelecek nesillere aktarılmasıdır.

Türkiye’de arkeolojik alanlara yönelik erken tedbirler 1869 yılına kadar uzanır; 1874’te yürürlüğe konulan Asar-ı Atika Nizamnamesi genel anlamda eski eserlere ilişkin devletin koruma ve yönetim tasarruflarını ortaya koyduğu ilk kanun mahiyetindedir.

1972 senesinde, Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) bünyesinde imzalanan Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme (Convention for the Protection of the World Cultural and Natural Heritage) ile birlikte miras alanlarının ‘yönetiminin’ kapsamı idari kontrol, politika oluşturma, teknik sorunların keşfi, belgeleme, koruma ve araştırma gibi başlıca konuların ötesine geçmeye başlamıştır. 

Kültürel miras alanlarının savaş sonrası girdiği rehabilitasyon sürecinde ülkelerin deneyimledikleri benzer sorun ve ihtiyaçlar koruma politikaları ve teknik konularda geniş çaplı koordinasyon ve bilgi paylaşımı ihtiyacını doğurmuştur. Bu durumun yarattığı önemli tepki 1945 yılında UNESCO’nun uluslararası bir platform olarak kurulmasıdır.

İkinci Dünya Savaşı sonrası kültürel miras alanları için formüle edilen uluslararası politika araçları arasında en tesirli ve kalıcı olanı kısaca “Venedik Tüzüğü” olarak bilinen Tarihî Anıtların ve Yerleşmelerin Korunması ve Onarımı için Uluslararası Tüzük’tür (International Charter for the Conservation and Restoration of Monuments and Sites). 1964 yılında Venedik şehrinde düzenlenen İkinci Uluslararası Tarihi Anıt Mimarları ve Uzmanları Kongresi’nde onaylanan tüzük daha sonra, 1965 yılında, koruma uzmanları platformu olarak kurulan Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi (International Council of Monuments and Sites/ICOMOS) tarafından da kabul edilmiştir.

Tabiat ve kültür varlıklarının korunmasını birleştiren ilk belge niteliğindeki Dünya Mirası Sözleşmesi birtakım yenilikler getirmiştir. Bunlar arasında en başta geleni “miras” kavramı olmuştur. Miras kavramı altında yer alan anıtlar; tarih, sanat veya bilim açısından istisnaî evrensel değerdeki mimari eserler, heykel ve resim alanındaki şaheserler, arkeolojik nitelikte eleman veya yapılar, kitabeler, mağaralar ve eleman birleşimleri kapsayan alanlardır.

Ulusal bir tüzük olan Burra Tüzüğü ICOMOS Avustralya Komitesi tarafından 1979’da kabul edilmiştir. Tüzüğün ortaya çıkışı Venedik Tüzüğü’nün Avustralya’daki miras alanlarının yönetimi ve korunmasına nasıl uyarlanabileceği sorusu üzerinde tartışmalara dayanır. Yürürlüğe girdikten sonra periyodik olarak gözden geçirilen tüzük son hâlini 2013’e almıştır. ‘Kültürel önem’ kavramı Burra Tüzüğü’nün çekirdek unsurudur. ‘Bir yeri önemli kılan nitelikleri’ ifade etmek için kullanılan kavram ‘geçmiş, günümüz veya gelecek nesiller için bir yerin estetik, tarihi, bilimsel, sosyal ve manevi değerleri’ şeklinde tanımlanır.

Arkeolojik Mirasın Korunması ve Yönetimi Tüzüğü arkeolojik alanların yönetimine ilişkin bir dizi prensip belirlemiştir. Bunlar arkeolojik mirasın korunmasında görev alan kamu otoritelerinin ve kanun koyucuların sorumluluklarını; tescilleme, kazı, belgeleme, araştırma, koruma ve sunum süreçlerine ilişkin ilkeleri; miras alanlarının erişim ve sunumunu; uzman personelin sahip olması gereken vasıfları içermektedir. 

Somut Olmayan Kültürel Miras’ın Korunması Sözleşmesi dört temel amaç
üzerine kurulmuştur:

• Somut olmayan kültürel mirası korumak
• İlgili toplulukların, grupların ve bireylerin somut olmayan kültürel mirasına saygı göstermek
• Somut olmayan kültürel mirasın önemi konusunda yerel, ulusal ve uluslararası düzeyde duyarlılığı arttırmak ve karşılıklı değerbilirliği sağlamak
• Uluslararası işbirliği ve yardımlaşmayı sağlamak.

Somut olmayan kültürel mirasın kapsamında; (i) somut olmayan kültürel mirasın aktarılmasında taşıyıcı işlevi gören dil ile birlikte sözlü gelenekler ve anlatımlar; (ii) gösteri sanatları; (iii) toplumsal uygulamalar, ritüeller ve şölenler; (iv) doğa ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar; el sanatları geleneği yer alır.

Türkiye’de, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı miras alanlarının yönetiminden en üst seviyede sorumlu kurumlardır.

Yönetim planları miras alanları için kılavuz belge konumundadır. Alanları etkileyen tüm faktörlerin nasıl yönetileceğini, koruma ile ilgili öncelik ve ihtiyaçların neler olduğunu, alanın ekonomik, sosyal, kültürel ve eğitsel amaçlı nasıl kullanılabileceğini
ortaya koyan temel araçlardır. Yönetim planları yönetsel faaliyetlerin etaplarını, finansal kaynaklarını, yöntemlerini, uygulayıcılarını, paydaşlarını ve bu grupların rollerini belirler.

Bir miras alanının ziyaretçi sayılarını belirleyen faktörler değişkendir. Alanın bütünsel çekiciliği; konumu ve erişimi; ziyaret ücreti; pazarlaması; ziyaretçiye sunumu ve yorumu; yakın çevresinin kalitesi; etrafındaki diğer cazibe alanları (örneğin diğer miras alanları veya yeşil alanlar); katma değer yaratan özellikler (iyi restoran ve kafelere yakınlık, ulaşım imkânları, otopark vb.); alan etrafındaki alışveriş ve konaklama yerlerinin çeşitliliği; engelliler için sağlanan özel hizmetler ziyaretçi sayısını tayin eden başlıca kıstaslar olarak değerlendirilir.

Türkiye ve diğer ülkelerde miras alanlarına sponsor bulma sorununun birden fazla nedeni olabilir. Birincisi özel sektörün miras alanlarına ilgisizliği ile açıklanabilir zira dünya genelinde kültürel mirasın korunması özel şirketlerin sosyal sorumluluk ajandasında fazla itibar görmez. İkincisi, Türkiye gibi ülkelerde, özel firmalar sponsorluk genelgesinden ve sunmuş olduğu vergi indirimlerinden habersiz olabilirler ve bunun nedeni genelgenin yetersiz tanıtımı olabilir. Üçüncüsü, bilim insanları veya alan yönetimleri sponsor desteği sağlama noktasında gerekli inisiyatifleri üstlenmiyorlar veya özel sektörün miras alanlarına ilgisini çekmede yetersiz kalıyorlar olabilir. Özel sektöre karşı önyargı veya onlarla iletişimi sağlayacak bir aracı eksikliği bu olasılığın sebepleri arasında gelebilir.

Türkiye’de, 2003-2005 döneminde, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ile turizm ve kamu yönetimini ilgilendiren bazı kanunlarda önemli değişiklikler yapılmıştır. Bütün olarak, birbiriyle bağlantılı bu revizyonlar miras alanlarının yönetimine etki eden idari ve planlama yenilikleri getirmişlerdir. Kabaca özetlemek gerekirse bu yenikler: (i) kültürel varlıkların yoğun olduğu bölgelerin turizm kalkınmasında kullanımını; (ii) Koruma Amaçlı İmar Planlarının yöntemini; (iii) kültür varlıklarının korunması için yeni maddi kaynakların yaratılmasını; (iv) belediyelere miras alanları ile ilgili bazı yetkilerin verilmesini kapsar.

Anıt Eser Kurulunun görevleri aşağıdakileri içerir:

•  Anıt eser için mekânsal, fiziksel ve tematik gelişim ve vizyon, eserin korunması ve geliştirilmesi, tanıtım ve teşhir gibi konuları kapsayan yıllık ve beş yıllık koruma ve geliştirme projesi hazırlar ve uygular,
• Eserin tanıtımını yapar,
• Eserin korunması ve geliştirilmesini sağlamak amacıyla bağış toplar,
• Eserin korunması ve geliştirilmesi için ayni, nakdi veya bedeni olarak yardımda bulunanlardan uygun gördüklerine onursal ödül verir,
• Eserin korunması ve geliştirilmesine ilişkin düzenli olarak rapor hazırlar ve bu raporları ilgili idarelere göndererek uygulanmasını sağlar.

Genel yaklaşımı ve amaçları itibariyle değerlendirildiğinde Alan Yönetimi Yönetmeliği, Türkiye’de miras alanlarına ilişkin evvelki yasal araçlardan açık şekilde ayrışır. Sürdürülebilir ve katılımcı yönetim anlayışını benimseyerek devlet haricindeki farklı paydaşların miras alanlarını etkileyen kararlar hakkında düşüncelerini seslendirme fırsatı tanımaktadır. Aynı zamanda, yönetim planı kavramını gündeme taşıyarak planlı yönetim ve korumanın önemine dikkat çekmiştir. Bu özellikleri ile yönetmelik miras alanları için etkin yönetim ve koruma ölçütlerinin geliştirilmesinde ümit verici bir potansiyele sahiptir. Özellikle belirtmek gerekir ki yönetmeliğin yürürlüğe girdiği zamandan itibaren, alan yönetimi Türkiye’nin akademik platformlarında daha fazla ilgi çekmiştir. Bu durum 1990’lar ile kıpırdamaya başlayan miras yönetimi temalı araştırmaların son yıllarda ivme kazanmasına vesile olmuştur. UNESCO’nun DML için geliştirdiği yönetim normlarına refleks niteliği taşıyan yönetmelik alan yönetimine ilişkin farklı ülkelerde geliştirilen yasal düzenlemelerle eş zamanlı ortaya çıkmış ve yine pek çok ülkede olduğu gibi Dünya Mirası Sözleşmesi ile uyumlu şeklide işlemektedir.

Türkiye Turizm Stratejisi 2023 Eylem Planı’nda ‘kültür turizminin’ geliştirilmesine yönelik hedeflere Alan Yönetimi Yönetmeliği’nde de yer verilmesidir. Alan yönetiminin hedefleri altında geçen ‘alanın değerini arttırarak uluslararası bir seviyeye çıkarmak için genel stratejiler, yöntemler ve araçların geliştirilmesi… Kültür turizmini geliştirmek amacıyla uluslararası işbirliği ve paylaşımı yaratacak etkinlik ağının kurulması… Belirli bir bölge içinde birbirleriyle ilişkilendirilerek sektör oluşturma potansiyeli bulunan sit alanlarında…’ ifadeleri kültür turizmine yönelik ilgiye doğrudan referans vermektedir.

ICOMOS bünyesindeki Sunum ve Yorumlama Bilimsel Komitesinde görev yapmış Neil A. Silberman’ın ifadeleriyle sunum (presentation) bir miras alanı hakkında, bilgili veya ihtisas sahibi kaynaklara dayanarak, ziyaretçiye bilgi verilmesini ifade eder. Ucu açık bir kavram olan yorum (interpretation) ise bilirkişilerin bilgiyi tekrar tanımlaması veya ‘istisnai evrensel değer’, ‘önem’, ‘yerel değer’ gibi konular hakkında konuşması olarak tanımlanır. Ancak, yorumlama aslında bilirkişi ve ziyaretçinin ‘paylaştığı’ ortak bir aktiviteye dönüşmüştür. Bu noktada, paylaşım tek taraflı bilgilendirmeden, bilirkişi tarafından seçilen/önemsenen bilgiyi paylaşmaktan ziyade toplum belleğini, farklı değer yaklaşımlarını dikkate almak durumunda olan bir eyleme evrilmiştir. Dolayısıyla, sunum ve yorumun misyonu kültürel miras uzmanları ile ‘diğerleri’ - kültürel mirasla uzmanlar kadar ‘ilişkili olmayanlar’- arasındaki doğal çizgiyi (miras alanını) aşmak ve mirasın hikâyesini paylaşmanın uygun yollarını bulmaktır.

Dünya Mirası Sözleşmesi'nde doğal miras kavramları altında şu kavramlar tanımlanmıştır:

1. Estetik veya bilimsel açıdan istisnaî evrensel değeri olan, fiziksel ve biyolojik oluşumlardan veya bu tür oluşum topluluklarından müteşekkil doğal anıtlar;
2. Bilim veya muhafaza açısından istisnaî evrensel değeri olan jeolojik ve fizyografik oluşumlar ve tükenme tehdidi altındaki hayvan ve bitki türlerinin yetiştiği kesinlikle belirlenmiş alanlar;
3. Bilim, muhafaza veya doğal güzellik açısından istisnaî evrensel değeri olan doğal sitler veya kesinlikle belirlenmiş doğal alanlar.