KÜLTÜREL MİRAS YÖNETİMİ - Deneme Sınavı - 6

Avrupa'da tarihi binaların korunması 19.yüzyıldan itibaren ulusal bir endişe konusu olmaya başlamıştır.

Osmanlı Devletinde koruma konusundaki ilk uygulamalar 1869 yılında sadece taşınır eserleri koruma altına alan Birinci Asar-ı Atika Nizamnamesi ile başlamaktadır.

1884 tarihli Nizamname ile Müze-i Hümayun örgütü kurulmuş ve kültür mirasının korunmasındaki uygulamalardan sorumlu ilk örgüt olarak yapılandırılmıştır.

1884 tarihli Nizamname ile Müze-i Hümayun örgütü kurulmuş ve kültür mirasının korunmasındaki uygulamalardan sorumlu ilk örgüt olarak yapılandırılmıştır.

“İstanbul Muhafaza-i Âsar-ı Atika Encümen-i Daimisi” ise kültür mirasının belgelenmesi konusundaki ilk örgüttür.

Eski eserlerin arşivlendirilmesi ve bilimsel çalışmaların yapılması amacıyla 1917 yılında kurulan “İstanbul Muhafaza-i Âsar-ı Atika Encümen-i Daimisi” ise kültür mirasının belgelenmesi konusundaki ilk örgüttür.

Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu 1951 yılında kurulmuştur.

Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü 1944 yılında kurulmuştur.

Dönemin kent planlamasına 19. Yüzyılın ikinci yarısında Avrupa kentlerinin düzenlenmesinde hâkim olan “Park Hareketi”, kent merkezlerinde geniş bulvarlar açılmasıyla sonuçlanan projeler ve Kuzey Amerika’da “Güzel Kent Hareketi” yaklaşımları yön vermektedir. Hazırladıkları planlarda modern kent planlama unsurlarına yer vermeye çalışan plancı mimarlar o dönemde Türkiye’nin çeşitli kentlerinde çalışan yabancı uzmanların planlama anlayışının takipçisidirler. Bu anlayış içinde koruma konusunun anıtsal tek yapı ölçeğinden çıkarak kentsel ölçeğe gelmesi ise ancak 1970’li yıllardan sonra mümkün olacaktır.

Venedik Tüzüğü 1964 yılında oluşturulmuştur.

Türkiye’de kültürel mirasın saptanması, envanterinin hazırlanması ve korunmasından birinci derece sorumlu kurum Kültür ve Turizm Bakanlığı’dır.

Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın kültürel miras politikası ve uygulamalarından Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü sorumludur. Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu ile Koruma Bölge Kurulları korunması gereken kültür varlıkları hakkında karar alan yetkili organlardır. Koruma konusunda ikinci önemli kurum Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı olarak çalışan Vakıflar Genel Müdürlüğü’dür.

1964 yılında kabul edilen Venedik Tüzüğü’nün anıt eserleri bir sanat yapıtı olduğu kadar, bir tarihsel belge olarak da kabul etmesi günümüzün koruma anlayışının başlangıcıdır. 1964 tarihli Venedik Tüzüğü belirleyici olmuştur. Tüzüğün 1. Maddesinde “Tarihi Anıt kavramı sadece bir mimari eseri içine almaz, bunun yanında belli bir uygarlığın, önemli bir gelişmenin, tarihi bir olayın tanıklığını yapan, kentsel ya da kırsal bir yerleşmeyi de kapsar. Bu kavram yalnız büyük sanat eserlerini değil, ayrıca zamanla kültürel anlam kazanmış daha basit eserleri de kapsar” yönündeki bakış açısı günümüzün koruma anlayışının habercisi niteliğindedir.

 1972 yılında UNESCO’nun Dünya Miras Sözleşmesini kabul etmesi ve Dünya Miras Listesi sistemini kurması ise tüm dünyanın koruma konusunda ortak bir şemsiye altında toplanmasını getirmiştir. 1975 yılında kabul edilen “Avrupa Mimari Miras Tüzüğü” ve ilk kez dile getirilen “bütünleşik koruma” kavramı günümüzde de geçerliliğini sürdürmektedir. Avrupa Mimari Mirasının Korunması Sözleşmesi de yasa olarak 1989 yılında kabul edilmiştir. Avrupa Konseyi’nin 1992 yılında kabul ettiği “Avrupa Arkeolojik Mirasının Korunması Sözleşmesi”, koruma düşüncesinin tüm alanları kapsayacak biçimde geliştiğine işaret etmektedir.

Osmanlı Devletinde koruma konusundaki ilk uygulamalar 1869 yılında sadece taşınır eserleri koruma altına alan Birinci Asar-ı Atika Nizamnamesi ile başlamaktadır.

İstanbul Muhafaza-i Âsar-ı Atika Encümen-i Daimisi, Eski eserlerin arşivlendirilmesi ve bilimsel çalışmaların yapılması amacıyla 1917 yılında kurulmuştur. 1884 tarihli Nizamname ile Müze-i Hümayun örgütü kurulmuş ve kültür mirasının korunmasındaki uygulamalardan sorumlu ilk örgüt olarak yapılandırılmıştır. Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu, yaklaşık 35 yıl görev yapmış olan İstanbul Muhafaza-i Âsar-ı Atika Encümen-i Daimisi yerine, 1951 yılında kurulmuştur. 1920’de kurulan Maarif Vekâleti’nin beş biriminden birinin Türk Asâr-ı Atika Müdürlüğü olması Cumhuriyet döneminde de bu kurumsal yapının devam edeceğinin ilk işaretidir.

Koruma nesnesinin taşınabilir obje ölçeğinden kentsel ölçeğe genişlemesinin üç yüz yıllık geçmişi içinde yaşanan dönüşümler ise şu şekilde özetlenmektedir (De Boer, 2006):

Koruma konusunun kentsel ölçeğe taşınmasında Avrupa’da II. Dünya Savaşı’nın sonrasında kentlerin yeniden düzenlenmesi tartışmaları ve ardından geliştirilen 1964 tarihli Venedik Tüzüğü belirleyici olmuştur (Ahunbay, 1996 ve Binan, 1999). Tüzüğün 1. Maddesinde “Tarihi Anıt kavramı sadece bir mimari eseri içine almaz, bunun yanında belli bir uygarlığın, önemli bir gelişmenin, tarihi bir olayın tanıklığını yapan, kentsel ya da kırsal bir yerleşmeyi de kapsar.

1969 yılında yürürlüğe giren “İmar ve Yol İstikamet Planlarının Tanzim Tarzları ile Teknik Şartlarına ve Bu işleri Yapacak Uzmanlarda Aranacak Ehliyete Dair Yönetmelik” 2. Maddesinde yer alan “Protokol Bölgesi” kavramı bu bölgeleri “yapı düzeni korunacak mevcut konut alanları” olarak açıklanmakta ve bugünkü sit alanları tanımının başlangıcını oluşturmaktadır.

Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü kentsel koruma konusunun da içinde olduğu kültür varlıklarının korunması ile ilgili uygulamaları 23.07.1983 tarihinde yürürlüğe giren 2863 Kültür Varlıklarını Koruma Kanunu kapsamında (1987, 2004, 2007, 2008 ve 2009 ve 2011 yıllarında yapılan değişikliklerle) sürdürmektedir. Bu kanuna bağlı olarak yürürlüğe girmiş olan 30 adet yönetmelik ise koruma uygulamalarının sürdürülmesindeki temel altyapıyı oluşturmaktadır. Bu yönetmeliklerden 10’u kültür mirasının bütünsel olarak korunması konusuyla doğrudan ya da dolaylı olarak ilgilidir:

Plan Yapımına Ait Esaslara Dair Yönetmelik; Sit Alanlarında Kalan Taşınmazların Hazine Taşınmazları İle Değiştirilmesi Hakkında Yönetmelik

1973 yılında yürürlüğe giren 1710 sayılı Eski Eserler Kanunu’ Yasanın taşınmaz varlıklara ilişkin bölümünde eski eser olarak değerlendirilecek yapıların yelpazesi genişlemekte; anıt eserlerin yanı sıra sivil yapıları da içine almaktadır (Dinçer, 2010). Yapı ölçeği dışında getirilen yeni tanımlamalar daha da önemlidir ve koruma mevzuatında ilk kez “…Sit, Tarihi Sit, Arkeolojik Sit (Tarihi şehir kalıntısı) veya Ören Yeri, Tabii sit (Tabii anıt)…” kavramları yer almaktadır. Ayrı bir “kentsel sit” tanımının olmaması ise uygulamada uzun süre sorun yaratmıştır.

Ülke düzeyindeki temel politikaların yer aldığı kalkınma planları arasında kültür mirası kavramına ilk kez değinen plan, 1979 tarihli IV. Beş Yıllık Kalkınma Planı’dır. Daha önceki planlarda bulunmayan kültür mirasının korunması, geliştirilmesi, değerlendirilmesi, işlev kazandırılması ve bunun için gerekli yasal, örgütsel ve parasal önlemlerin alınması konularına bu planda yer verilmiştir (Yalçıntan, 1995).

Doğal sit, yer üstünde, yer altında veya su altında, jeolojik devirlere, tarih öncesine ve tarihi devirlere ait olan, ender bulunmaları veya özellikleri bakımından korunması gerekli alanlardır.

Kentsel sit, mimari, yerel, tarihsel, estetik ve sanat özelliği bulunan ve bir arada bulundukları için tek başına taşıdıkları kıymetten daha değerli olan kültürel ve doğal çevre elemanlarının (yapılar, bahçeler, bitki örtüleri, yerleşim dokuları, duvarlar) bulundukları alanlardır. Ören Yeri veya Tarihi Şehir Kalıntısı, Arkeolojik sit terimine karşılık gelmektedir. Arkeolojik sit, insanlığın varoluşundan günümüze kadar ulaşan eski uygarlıkların yer altında, yer üstünde ve su altındaki ürünlerini, yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik ve kültürel özelliklerini yansıtan her türlü kültür varlığının yer aldığı yerleşmeler ve alanlardır. Tarihi sit, önemli tarihi olayların cereyan ettiği korunması gerekli yerlerdir.

KENTGES Bütünleşik Kentsel Gelişme Stratejisi ve Eylem Planı, Bayındırlık ve İskân (günümüzde Çevre ve Şehircilik) Bakanlığı tarafından hazırlık çalışmalarına Nisan 2007’de başlanılmış ve Yüksek Planlama Kurulu tarafından 25.10.2010 tarihinde kabul edilmiştir.

1710 sayılı Eski Eserler Kanunu, 1973 yılında yürürlüğe girmiştir. 1983 yılında yürürlüğe girmiş olan 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu 2004 yılına kadar çeşitli değişikliklere uğramıştır. 14.07.2004 tarihinde 5226 sayılı yasayla yapılan değişiklikler kültür varlıklarının korunması için kaynak yaratılması, korumanın yerelleşmesi ve kültür mirasının yönetilmesi konularında önemli yenilikler getirmiştir. 17.08.2011 tarihinde “Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın kurulmasına ilişkin 648 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun içeriğinde de bazı düzenlemelere gidilmiştir.