KÜLTÜREL MİRAS YÖNETİMİ - Deneme Sınavı - 2

“Yönetim Planı” kavramı, farklı kaynaklar tarafından farklı özellikleri ile tanımlanmaktadır:

• Yönetim Planı, alanın kullanıcılarının ve ziyaretçilerinin gereksinmeleri doğrultusunda Dünya Mirası Alanının korunması için strateji belirleyen, yasal açıdan emredici bir belge değil; alanın yönetimi ile ilgili kararlar hakkında bilgilendirmek amaçlı tavsiye verici bir taslaktır (Lodge and Terrace, 2006).

• Yönetim Planı, koruma alanındaki kaynakları, alanın kullanımını, yönetim ve kullanımı destekleyici olanakların gelişimini kontrol eden ve rehberlik eden bir belgedir. Bu planlar, alanda uygulanacak tüm gelişim ve yönetim faaliyetlerinin uygulanmasına yardımcı olur ve sürece rehberlik eder.

• Yönetim Planı, alanın temel felsefesini ve gelişme yaklaşımını ortaya koyan, problemleri çözmek ve tanımlanan yönetim hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla 10 yıllık dönemler için strateji geliştiren dokümanlardır. Etkin operasyonlar, ziyaretçi kullanımı ve insani yarar için bu stratejilere, programlara, eylemlere ve araçlara dayanarak tanımlanır.

• Yönetim Planı, koruma alanının yönetimine rehberlik eden bir dokümandır. Alanın gelecekteki yönetimi için gerekli olan kaynakları, kullanımları, olanakları ve personeli belirler. Gelecek 5– 10 yıl için program sunan bir faaliyet dokümanıdır.

• Yönetim Planı, yönetim hedeflerini ve onları başarma stratejilerini içeren bir rehberdir. Sona eren bir süreç değil; yönetim, uygulama ve planlamanın yer aldığı bir taslaktır.

• Yönetim Planı, koruma alanının korunmasını, yaşatılmasını ve değerlendirilmesini sağlamak amacıyla, işletme projesini, kazı planı ve çevre düzenleme projesi veya koruma amaçlı imar planını dikkate alarak oluşturulan koruma ve gelişim projesinin, yıllık ve beş yıllık uygulama etaplarını ve bütçesini de gösteren, her beş yılda bir gözden geçirilen planlardır.

Tüm Yönetim Planı tanımlarının birleştiği ortak nokta, yönetim planının alanı tanımlayan ve yönetim hedeflerini ortaya koyan bir rehber olduğu ve hazırlanıp tamamlanan bir plan olmadığı, sürekli izlenen, revize edilen ve başa dönen bir süreç olduğudur.

Koruma alanlarının yönetiminde ve yönetim planlarının hazırlanmasında yol gösterici olmak ve paralel uygulama sağlamak üzere birçok rehber geliştirilmiştir. Bu rehberler içinde en çok kullanılanı, ICCROM’un “Management Guidelines for World Heritage Sites” başlıklı Dünya Mirası Alanları için Yönetim Rehberidir. Dünya Mirası Alanlarının yönetimi için temel rehber olarak kabul edilen bu rehber, 1993 yılında Feilden ve Jokilehto tarafından hazırlanmış ve ICCROM tarafından yayınlanmıştır. Diğer rehberler içinde, ICOMOS-UK tarafından hazırlanan “Management of the Historical Environment” (2005) adlı, Tarihi Çevrelerin Yönetimi Çalışması; IUCN önderliğinde Thomas, Middleton ve Philips tarafından hazırlanan “Guidelines for Management Planning of Protected Areas” (2003) adlı, Koruma Alanları için Yönetim Planı Rehberi; “Guidelines for Protected Area Management Categories”, Doğa Koruma Alanları Yönetim Kategorileri Rehberi (IUCN, 1994); “Management Planning Toolkit”, Yönetim Planlama Rehberi (EUROSITE, 1999) ve “National Park Management Plans–Guidance”, Milli Parklar Yönetim Planlama Rehberi (Countryside Agency, 2005) sayılabilir. Bu rehberler, daha çok doğal ya da kültürel koruma alanlarında yönetim planlamasının amaç ve hedeflerini, yapım sürecini ve ilgili aktörleri açıklamaktadır ve tüm koruma alanları için geçerli olacak yaklaşımları içermektedir.

Yönetim planı süreci içindeki en önemli etkinliğin, korunan değerin, kültürel kaynağın yapılan müdahaleden önce, sonra ve müdahale sırasında sistemli bir biçimde kayıt altına alınması ve belgelenmesi olduğu belirtilmiştir. Müdahale gerçekleştikten sonra, kültürel kaynak iyi bir şekilde belgelenmemişse kaynak üzerinde neyin kaldırılmış, değiştirilmiş ya da yitirilmiş olduğu bilinemediği için, dönüşü olmayan bir durumun söz konusu olabileceği belirtilmektedir. Ayrıca, kayıt altına alma ve belgelemenin koruma süreci içinde devam eden bir etkinlik olduğu da açıklanmaktadır.

Yönetim planı ise; aynı yasa ve yönetmelikte “yönetim alanının korunmasını yaşatılmasını, değerlendirilmesini sağlamak amacıyla, işletme projesini, kazı plânı ve çevre düzenleme projesi veya koruma amaçlı imar plânını dikkate alarak oluşturulan koruma ve gelişim projesinin, yıllık ve beş yıllık uygulama etaplarını ve bütçesini de gösteren, her beş yılda bir gözden geçirilen plânlardır” şeklinde tanımlanmıştır.

İlgili yönetmelik hükümlerine göre, Eşgüdüm ve Denetleme Kurulunun denetim görevini yerine getirebilmesi amacıyla bir Denetim Birimi kurulabilir. Denetim Birimi, yönetim planlarının hazırlanması ve uygulanması sürecinde görev alan denetim elemanları ve üniversitelerin mimarlık, şehir ve bölge planlama, sanat tarihi, arkeoloji, kamu yönetimi, ekonomi ve işletme bölümlerinden mezun uzman personel arasından yetkili idarelerce görevlendirilecek en az beş üyeden oluşur. Denetim birimi, yönetim planlarının uygulamasını denetler. Yönetim planıyla belirlenen yönetim, koruma, sunum, tanıtım ve ziyaretçi yönetimi stratejileri doğrultusunda denetim birimince alana yönelik yapılan çalışmaların yıllık performans değerlendirmelerini yapar ve bir sonraki yılın çalışma programını hazırlayarak eşgüdüm ve denetleme kuruluna sunar.

Yönetim planlarının yetkili idarece hazırlanması veya hazırlattırılması hallerinde uzman bir danışman sorumluluğunda plan hazırlama ekibi kurulması gerekmektedir.

• Kentsel sit alanları ve tarihi sit alanları için kurulacak ekipte; üniversitelerin mimarlık, şehir ve bölge planlama, sanat tarihi, kamu yönetimi, işletme ve ekonomi bölümlerinden mezun uzmanların;

• Arkeolojik sit alanları için kurulacak ekipte; üniversitelerin mimarlık, şehir ve bölge planlama, sanat tarihi, arkeoloji, kamu yönetimi, işletme ve ekonomi bölümlerinden mezun uzmanların;

• Doğal sit alanları için kurulacak ekipte; üniversitelerin şehir ve bölge planlama, kamu yönetimi, işletme, çevre mühendisliği ile alanın doğal karakterine bağlı olarak orman mühendisliği, jeoloji/jeomorfoloji/jeoloji mühendisliği, ziraat mühendisliği, peyzaj mimarlığı, hidroloji, biyoloji, zooloji gibi bölümlerinden mezun uzmanların yer alması gerekli görülmektedir.

Ayrıca, alanın niteliğine göre sosyolog, antropolog, tarihçi, ekonomist, turizm işletmeciliği, reklamcı, halkla ilişkiler ve iletişim gibi meslek gruplarından uzmanlar ile yönetim planı konusunda uzman bir danışmanın da ekibe dahil edilmesi istenebilir.

İngiltere’nin Avon Eyaleti’nde yer alan 2900 ha büyüklüğündeki “Bath Şehri Dünya Mirası Alanı” 1987 yılında Dünya Mirası Listesi’ne alınmıştır. Alan Dünya Mirası Listesi’ne Dünya Miras Listesinde yer alabilme kriterlerinden Kriter (i), Kriter (ii), Kriter (iv)’e göre seçilmiştir:

Kriter (i): Dünya Mirası Merkezi’nin “Yaratıcı insan dehasının ürünü olması” kriteri doğrultusunda Bath Dünya Mirası Alanı için “Bath’ın görkemli Neo-klasik Palladian hilali, terasları ve meydanları çevresindeki tepelere ve yeşil vadiye yayılarak, mimari, kentsel tasarım ve peyzajın eşi olmayan bütünleşmesini sergiler. Bath’ın mimari ve kentsel tasarım kalitesi, görsel homojenliği, güzelliği 18. ve 19. yüzyıllardaki mimarların yaratıcılığı ve vizyonlarının göstergesidir” ifadesi kullanılmaktadır.

Kriter (ii): Dünya Mirası Merkezi’nin “Belli bir zaman diliminde veya kültürel mekânda, mimarinin veya teknolojinin, anıtsal sanatların gelişiminde, şehirlerin planlanmasında veya peyzajların yaratılmasında, insani değerler arasındaki önemli etkileşimi göstermesi” kriteri doğrultusunda Bath Dünya Mirası Alanı için, “Bath 15. ve 16. yüzyılda baskın olan peyzajda pitoresk bakış açısını yansıtan sokak yapısının 18. yüzyıldaki örneğidir. Bu şehir ve peyzajı birleştirici yaklaşım, Bath’ın tümünde görünürken en iyi örnekleri olarak Royal Crescent ve Lansdown Crescent’dır” ifadesi kullanılmaktadır.

Kriter (iv): Dünya Mirası Merkezi’nin “İnsanlık tarihinin bir veya birden fazla anlamlı dönemini temsil eden yapı tipinin ya da mimari veya teknolojik peyzaj topluluğunun değerli bir örneğini sunması” kriteri doğrultusunda, Bath Dünya Mirası Alanı için “İnsanlık tarihinde iki büyük çağı yansıtır; Roma ve Georgian. Roma hamamları ve tapınak kompleksi etrafında yer alan Aquae Sulis şehrinin kalıntıları ile birlikte, Roma sosyal ve dini hayatının anlaşılmasında ve hak ettiği değerin verilmesinde önemli bir katkısı vardır” ifadesi kullanılmaktadır.

Hedefler ve eylemlerin belirlenmesinde etkili olan bu konular aşağıdaki gibi sıralanmıştır:

• Bath Dünya Miras Alanı’nın sürdürülebilir yönetiminin sağlanması ve güçlendirilmesi

• Bath Dünya Miras Alanı’nın eşsiz niteliklerinin ve yeri doldurulamaz üstün evrensel değerinin anlaşılmasının ve gelecekte sürdürülmesinin sağlanması

• Bath Dünya Miras Alanı’nın yeri doldurulamaz evrensel değerlerinin korunması ve güçlendirilmesi sırasında Bath’ın yaşayan ve çalışan bir şehir olarak Dünya Miras Alanı statüsünden yararlanmasının sağlanması

• Fiziksel erişimin geliştirilerek, ilgili tüm insanların “Bath Dünya Mirası Alanı”ndan keyif almalarının sağlanması. Bath Yönetim Planı’nda üzerinde durulan önemli bir başka konu da Bath Dünya Mirası Alanı’nda kamu bilincinin, ilgisinin ve bağlılığının arttırılarak, alanın yönetiminde ortak bir yerel, ulusal ve uluslararası dayanışmanın sağlanmasıdır.

İstanbul Tarihi Yarımada Yönetim Planı, Dünya Miras Listesinde yer alan İstanbul’un Tarihi Alanlarını içinde bulunduran Tarihi Yarımada için hazırlanmıştır. 1972 yılında UNESCO’nun 17. Genel Konferansı’nda kabul edilen, Dünya Miras Komitesi tarafından “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşmesi” ile 1978 yılından itibaren oluşturulmaya başlanan Dünya Miras Listesi’ne, dört bölgeden oluşan “İstanbul’un Tarihi Alanları” 1985 yılında dahil edilmiştir.

Uygulama rehberine göre, Dünya Miras Listesi’nde yer alma koşulları içinde en önemlisi, söz konusu varlığın üstün evrensel değere sahip olduğunun belgelenmesidir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Ramsar Sözleşmesi, Taraflar Konferansında kabul edilerek sulak alanların yönetim planlaması için tüm taraf ülkelere önerilen “Sulak Alan Yönetim Planlaması Rehberi”, Türkiye’de Çevre ve Orman Bakanlığı öncülüğünde 1990’lı yılların ortalarından itibaren sulak alanların planlamasında kullanılmaktadır.

Türkiye’de doğal ve kültürel miras alanlarında yapılan ilk Yönetim Planı çalışmalarından bir diğeri de “Temper (Training, Education, Management, Prehistory in the Mediterranean – Akdeniz Havzasında Prehistorya Eğitim ve Yönetim)” projesi sürecinde hazırlanan Çatalhöyük Yönetim Planıdır. Doğru cevap c şıkkıdır.

Alan Yönetimi ve Yönetim Planı yaklaşımı Türkiye’nin yasal gündemine ise 2004 yılında 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nda değişiklik öngören 5226 sayılı “Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ile Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun” la girmiştir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Koruma alanlarının yönetiminde ve yönetim planlarının hazırlanmasında yol gösterici olmak ve paralel uygulama sağlamak üzere birçok rehber geliştirilmiştir. Bu rehberler içinde en çok kullanılanı, ICCROM’un “Management Guidelines for World Heritage Sites” başlıklı Dünya Mirası Alanları için Yönetim Rehberidir.  Dolayısıyla doğru cevap E şıkkıdır.

Türkiye’de bugün geçerli olan yasal düzenlemeler yapılmadan önce, Dünya Miras Alanları için yapılan ilk yönetim planı, alan yönetimi ve yönetim planı, 2002 yılında hazırlanan Pamukkale Alan Yönetimi ve Sunum Planıdır. Dolayısıyla doğru cevap A şıkkıdır.

Türkiye’de Alan Yönetimi ve Yönetim Planı uygulamaları yasalarla tanımlandıktan sonra, yapılan en önemli uygulama “İstanbul Tarihi Yarımada Yönetim Planı”dır. Dolayısıyla doğru cevap B şıkkıdır.

Yönetim Planı, “UNESCO Dünya Miras Merkezi (UNESCO World Heritage Center)”nin Dünya Miras Listesine alınan değerler için öngördüğü bir araçtır.

UNESCO’ya üye ülkeler, 1972 yılında Dünya Miras Merkezi tarafından çıkarılan Dünya kültürel ve doğal mirasının üstün evrensel değerinin olabildiğince anlaşılabilir ve kabul edilebilir şekilde tanımlanmasını, muhafazasını ve sürdürülebilirliğini sağlamak için “Dünya Mirası Sözleşmesi (World Heritage Convention, 1972)”ni kabul etmişlerdir.

Türkiye bu sözleşmeyi 1983 yılında kabul etmiş ve taraf olmuştur.

Alan Yönetimi ve Yönetim Planı kavramları, Türkiye’nin doğal ve kültürel değerlerini koruma konusundaki gündemine, Doğal Koruma Alanlarından Sulak Alanlar için 1993 yılında taraf olduğu “Ramsar Sözleşmesi ile girmiştir.

Manyas Gölü, Göksu Deltası, Uluabat Gölü ve Gediz Deltası, Yumurtalık Lagünleri Sulak Alan Yönetim Planları uygulanmakta olan yönetim planları içinde sayılabilir. Burdur Gölü, Akşehir ve Eber Gölleri, Kızılırmak Deltası, Adıyaman Gölbaşı Gölleri, Erzincan Ekşisu Sazlıkları, İğne Ada Longozu, Afyon Acıgöl, Sultansazlığı Sulak Alanı da yönetim planı çalışmaları yapılan diğer doğal alanlardır.